Konstitutsiyaviy

XXVII bob.  Prokuratura organlari

1-§. Prokuraturaning davlat organlari tizimidagi o‘rni

Prokuratura organlari alohida vazifa bajaruvchi davlat orga

-

nidir.

Parlamentning Angliyada, Prezident instituti AQShda vujudga

 

kelgan  deyilsa,  Prokuratura  Fransiyada  XIV  asrda  tashkil  etil

-

gan. Rossiyada prokuratura Pyotr I davrida vujudga kelib, keyin-

chalik Turkiston Rossiya tarkibiga qo‘shib olingan davrda, so‘ng 

O‘zbekiston  SSSR  tarkibiga  kirgach,  prokuratura  organlari  fao-

liyati ta’siri mavjud bo‘lgan. Prokuratura organlari davlatning va 

barcha  fuqarolarning  manfaatini  qo‘riqlaydigan  organ  deb  ta’rif 

etilsa-da, u asosan davlatni, shu davlatdagi hukmron sinflarning

 

manfaatini  himoya  qilgan.  Prokuraturaning  hokimiyat  manfaati

-

dan kelib chiqib o‘ta jazolovchi organ bo‘lganligini xalqimiz 80-yil

-

larda o‘z boshidan kechirgan.

Sobiq  tuzim  davrida  prokuratura  organlarining  tuzilishi, 

huquqiy  maqomi  ittifoq  (markaz)  manfaatlariga  mos  ravishda 

tashkil  qilinar  edi.  U  o‘ta  markazlashgan  usulda  tashkil  qilinar 

edi.  Respublika  prokurori,  viloyatlar  prokurorlari  Ittifoq  Bosh 

prokurori tomonidan tayinlanar, tuman, shahar prokurorlari, Bosh 

prokurorning  roziligi  bilan  Respublika  prokurori  tomonidan  ta-

yinlanar edi.

Respublika rahbariyatining Respublika prokuroriga nisbatan 

hech qanday ta’sir vositalari yo‘q edi. Shuning uchun ular to‘la 

ittifoq manfaatini himoya qilar edi.

Ayniqsa,  80-yillarning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  respub

-

likadagi  prokuratura  organlari  rahbarligiga  Rossiyadan  kadrlar-

ning yuborilishi, O‘zbekistonda qonuniylik, fuqarolar huquqlarini 

ta’minlashni og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Mahalliy sharoitni bilmay

-

digan, bilishga harakat qilmagan prokuraturaning “kelgindi” rah

-

bar xodimlari istagancha o‘zbek xalqini tahqirladi.

Faqat mustaqillik sharofati bilan bunday noinsoniy voqealar

-

ga barham berildi va O‘zbekiston o‘z prokuratura organlarini o‘zi 

xohlagancha tashkil qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

---

506

Prokuratura organlari hokimiyatning alohida tarmog‘ini tashkil 

qilmay, turli mamlakatlarda biror-bir hokimiyat tarmog‘i tarkibida 

faoliyat yuritadi. AQShda prokuratura Adliya organlari (ijro hoki-

miyati) tizimiga kirsa, Italiyada sud organlari tizimiga kiritilgan.

O‘zbekiston  Respublikasida  prokuratura  alohida  maqomga 

ega. Konstitutsiyada prokuratura uchun alohida bob mavjud. De

-

mak, u qonunchilik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham, sud 

hokimiyatiga  ham  kirmaydi.  Prokuratura  uchun  Konstitutsiya-

 

da  maxsus  bob  ajratilishi  unga  konstitutsiyaviy  maqom  berib, 

unga katta umid bog‘langanligidan dalolat beradi.

O‘zbekiston  Prezidenti  “Prokuratura  –  qonun  himoyasi

-

da  turgan  organ.  U  huquqiy  davlat,  demokratik  jamiyat  qurili-

shida,  huquqiy  islohotlarni  amalga  oshirishda  hal  qiluvchi  rolni 

o‘ynaydi”,  –  deb  prokuratura  organlari  faoliyatiga  yuksak  baho 

bergan va uning o‘rnini ko‘rsatib bergan edi.

Prokuraturaning davlat organlari tizimidagi o‘rnini ularning 

alohida  vazifasi  borligi,  o‘zining  alohida  ish  uslubiga  egaligi  va 

har qanday davlat organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor 

shaxslardan  mustaqil  holda,  faqat  qonunga  bo‘ysunib  ish  olib 

borishi  belgilaydi.  Bu  Konstitutsiyaning  120-moddasida  qonuniy 

belgilanib,  unga  asosan:  “O‘zbekistan  Respublikasi  prokuratura 

organlari  o‘z  vakolatlarini  har  qanday  davlat  organlari,  jamoat 

birlashmalari va mansabdor shaxslardan mustaqil holda, faqat qo

-

nunga bo‘ysunib amalga oshiradi”.

Konstitutsiya  va  qonunda  prokurorlarni  mustaqilligini  ta’min-

lovchi  bir  necha  qoidalar  belgilab  qo‘yilgan.  Shu  120-moddada 

“Prokurorlar o‘z vakolatlari davrida siyosiy partiyalarga va siyosiy 

maqsadlarni  ko‘zlovchi  boshqa  jamoat  birlashmalariga  a’zolikni 

to‘xtatib turadilar” degan qoida bo‘lib, u prokurorlarning siyosiy par

-

tiya va siyosiy harakatlar ta’siriga tushib qolmasligiga qaratilgandir.

“Prokuratura  to‘g‘risida”gi  Qonunda  ham  prokurorlarning 

mustaqil  faoliyatini  ta’minlashga  qaratilgan  qoidalarni  yetarli

-

cha uchratish mumkin. Ularda prokurorga tazyiq o‘tkazish, unga   

boshqacha yo‘llar bilan ta’sir qilishga urinish, daxlsizligiga tajovuz 

qilish mumkin emasligi ko‘rsatilgan. Qonunning 5-moddasi oltin-

chi qismida “Prokurorning g‘ayriqonuniy qaror qabul qilishiga eri-

---

507

shish maqsadida unga qanday shaklda bo‘lmasin biron-bir ta’sir 

ko‘rsatish yoki faoliyatini amalga oshirishiga to‘sqinlik qilish, un

ing 

daxlsizligiga tajovuz qilish, shuningdek prokuror yoki tergovchi-

ning  ruxsatisiz  tekshirishlar  va  dastlabki  tergov  ma’lumotlarini 

oshkor  etish,  prokurorning  talablarini  bajarmaslik  belgilangan 

tartibda javobgarlikka sabab bo‘ladi”, deb ko‘rsatilgan.

Qonundagi prokuraturaning mustaqilligini ta’minlovchi yana 

bir vosita prokuratura organlari xodimlarining daxlsizligiga qara

-

tilgan  alohida  moddaning  mavjudligidir.  49-moddada  “Prokuror 

va tergovchiga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atish va dastlabki ter

-

gov o‘tkazish prokuratura organlarining mutlaq vakolati hisobla

-

nadi. Prokuratura organlari xodimlarining ma’muriy huquqbuzar

-

lik va intizomiy nojo‘ya xatti-harakat uchun javobgarligi masalasi 

yuqori turuvchi prokuror tomonidan hal etiladi” – deb belgilanib, 

prokuror xodimlarning huquqlari alohida muhofazaga olingan.

Qonunning 50-moddasidagi prokuratura organlari xodimlari-

ning moddiy va ijtimoiy ta’minotini alohida belgilovchi qoidalar 

ham prokuror mustaqilligini ta’minlashni ko‘zda tutadi.

Qonunning 51-moddasi bilan prokuratura organlari xodimlari 

va ularning oila azolarini ijtimoiy himoyalash masalasi hal qilin-

gan. Unda ularning hayoti va sog‘lig‘ini sug‘urtalash, ish faoliya-

tini davom ettirish imkoniyatini bermaydigan darajada sog‘lig‘ini 

yo‘qotganda  ularni  moddiy  ta’minlash  masalasi  boshqa  xodim

-

larga nisbatan o‘zgacha hal qilingan.

Prokuraturaning Prezident va Oliy Majlis oldida mas’ulligi ham 

ularning maqomini, davlat organlari tizimidagi o‘rnini ko‘rsatadi.

Konstitutsiyaning 80-moddasi 12-bandiga binoan, Oliy Maj-

lisning Senati O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining hiso

-

botlarini eshitadi. Hisobotlar har yili taqdim etiladi.

O‘zbekiston Bosh prokurori Respublika Prezidentiga:

- qonuniylik va jinoyatchilikka qarshi kurashning holati 

to‘g‘risida – muntazam ravishda;

-  o‘ta og‘ir jinoyatlar va favqulodda hodisalar to‘g‘risida – 

zudlik bilan;

-  prokuratura organlari amalga oshirgan ishlar to‘g‘risida – 

har olti oyda axborot taqdim etadi.

---

508