Konstitutsiyaviy

XXV bob.  Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari

1-§. O‘zini o‘zi boshqaruv va uning demokratik jami

-

yatdagi o‘rni

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, milliy dav-

latchilik an’analariga, qadriyatlariga mos keluvchi va xalqning xo

-

hish-irodasini to‘la aks ettira oluvchi o‘zini o‘zi boshqarish organ

-

lari tizimini barpo etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.

Bunda  xorijiy  mamlakatlarning  bu  boradagi  tajribalari  chu-

qur  o‘rganildi  va  O‘zbekiston  sharoiti  e’tiborga  olindi.  Natijada 

O‘zbekistonning o‘ziga xos o‘zini o‘zi boshqarish organlari vujudga 

keldi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari Konstitutsiya

-

ning  105-moddasiga  asosan  fuqarolarning  yig‘inlari  hisoblanadi. 

Ular qishloq, shaharcha, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda 

hamda  shahardagi  mahallalarda  faoliyat  ko‘rsatib,  ikki  yarim  yil 

muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi.

Konstitutsiyaning  shu  moddasi  holatidan  ko‘rinib  turibdiki, 

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat organlari tizi

-

midan ajratilgan va alohida turdagi hokimiyatni amalga oshiruvchi 

organdir.

O‘zbekiston o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimini davlat or

-

ganlari tizimidan alohida belgilash bilan birga, faoliyati va boshqa 

tomonlariga  mutlaqo  yangicha  jihatlar  kiritdi.  Jumladan,  deyarli 

barcha mamlakatlarda (Rossiya, Turkmaniston, Fransiya, Germa-

niya va hokazo) bu institut mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish deb atal-

sa, O‘zbekiston uni fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi deb atadi. 

Bu  shunchaki  nomni  o‘zgartirish  emas,  masalaning  mohiyatini 

bildiruvchi  holatdir.  Mahalliy  o‘zini  o‘zi  boshqarishga  nisbatan 

fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish  so‘zi  o‘zini  o‘zi  boshqarishni 

mustaqil  demokratik  institut  sifatida  to‘laroq  ko‘rsatadi.  Sababi, 

mahalliy boshqaruv faqat o‘zini o‘zi boshqaruv orqali emas, davlat 

organlari orqali ham amalga oshiriladi, ya’ni mahalliy boshqaruv-

da  davlat  ham  ishtirok  etadi.  Xalq  deputatlari  Kengashlari  va 

hokimlarning asosiy vazifasi mahalliy davlat boshqaruvini amalga 

oshirishdir.

---

443

Shuning uchun O‘zbekistonda o‘zini o‘zi boshqaruvning mahal

-

liy o‘zini o‘zi boshqaruv emas, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqaruvi 

deb  nomlanishi  masalaning  asl  mohiyatiga  mos  keladi  va  o‘zini 

o‘zi boshqaruvning davlat boshqaruvidan holi ekanligini ko‘rsatadi.

O‘zini  o‘zi  boshqarish  fuqarolar  faoliyatining  bir  yo‘nalishi, 

jahon davlatchiligi va jamiyat rivojlanishi tajribasida uchraydigan 

muhim  institut  hisoblanadi.  O‘zini  o‘zi  boshqarish  fuqarolarning 

konstitutsiyaviy huquqlaridan bo‘lib, bu huquq fuqarolarning o‘zini 

o‘zi boshqaruv organlari orqali amalga oshiriladi.

O‘zini o‘zi boshqarish, Konstitutsiya va qonunlar asosida mam

-

lakatning  tarixiy-milliy  xususiyatlariga  tayangan  holda  aholi  (ja

-

moa) manfaatidan kelib chiqib, mahalliy ahamiyatga ega masala

-

larni mustaqil hal etish maqsadida faoliyat ko‘rsatadigan fuqarolar 

faoliyatining tashkiliy tizimidir.

O‘zini o‘zi boshqarish tushunchasi bilan o‘zini o‘zi boshqarish 

organlari tushunchasi bir biridan farq qiladi. O‘zini o‘zi boshqaruv 

tashkiliy tizimdan iborat faoliyat bo‘lsa, o‘zini o‘zi boshqaruv or

-

ganlari  shu  faoliyatni  amalga  oshiruvchi  tuzilmalar  (tashkilot) 

hisoblanadi.

O‘zini  o‘zi  boshqarish  faoliyati  orqali  fuqarolar  davlat  va  ja

-

moat ishlarida ishtirok etadi yoki boshqacha qilib aytganda, o‘zini 

o‘zi boshqaruv fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarida ishtirokini 

ta’minlovchi muhim vositalardan biridir.

Bu Konstitutsiyaning 32-moddasida ham o‘z ifodasini topgan. 

Unga  asosan  fuqarolar  jamiyat  va  davlat  ishlarini  boshqarishda 

o‘zini o‘zi boshqarish orqali ishtirok etadi.

Bizning  Konstitutsiyamiz  o‘zini  o‘zi  boshqarish  masalasiga 

faqat  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlarini  faoliyatini 

belgilash bilan yondashgan.

Aslida  o‘zini  o‘zi  boshqarish  ancha  keng  faoliyat  bo‘lib,  bir 

necha harakatlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, referendum (umum-

xalq ovozi) ham ayrim mamlakatlarning Konstitutsiya va qonun

-

larida o‘zini o‘zi boshqarish hisoblanadi.

Yoki jamoat birlashmalari faoliyatini amalga oshirish, davlat 

tashkiloti,  korxona,  muassasalardagi  jamoatchi  tashkilotlar  ham 

o‘zini  o‘zi  boshqarish  orqali    faoliyat  olib  boradi.  O‘quv  yurtlari-

---

444

dagi  ota-onalar  qo‘mitalari,  “Kamolot”  yoshlar  ijtimoiy  harakati 

boshlang‘ich tashkilotlari ham o‘zini o‘zi boshqarish ko‘rinishidadir.

Shunday qilib, o‘zini o‘zi boshqaruv aholi tomonidan turli xil 

Kengash, qo‘mita va boshqa tuzilmalar orqali amalga oshiriladi.

O‘zini  o‘zi  boshqaruv  demokratiyaning  bir  ko‘rinishi  bo‘lib, 

xalq hokimyatini ro‘yobga chiqarish vositasidir. Jamiyat demokrat

-

lashib borgan sari o‘zini o‘zi boshqarish kuchayib boradi. U fuqaro

-

lik jamiyatining asosiy sharti va muhim instituti hisoblanadi.

O‘zini o‘zi boshqarish faoliyati kollegialchilik, oshkoralik, turli 

fikrga asoslanib, unda barcha fuqarolar teng asosda ishtirok etadi. 

Bu o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzishda, ularning tashkiliy 

tuzulmalar ishida ishtirok etishda ko‘rinadi.

Biror-bir yo‘l bilan o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatida 

ishtirok etishni cheklash, to‘sqinlik qilish mumkin emas.

“Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”

 1

gi 

Qonunda (8-modda) fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari 

mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmasligi ko‘rsatil-

gan va ularning amaliy faoliyati ham shuni ko‘rsatadi.

Ayrim xorijiy mamlakatlarda o‘zini o‘zi boshqaruv davlat or

-

ganlaridan  mustaqil  deb  ko‘rsatilgani  bilan  (Rossiya  Konstitutsi

-

yasining  12-moddasida,  mahalliy  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlari 

davlat  hokimyati  organlari  tizimiga  kirmaydi,  deb  belgilangan), 

ba’zan bu qoidaga zid holatlar mavjud. Masalan, Rossiyada 50 ming-

 

dan  ortiq  aholi  yashaydigan  joylarning  mahalliy  boshqaruv  ma’-

muriyati  boshlig‘i  –  o‘lka,  viloyat  ma’muriyati  boshlig‘i,  davlat 

organi tomonidan tayinlanishi belgilangan.

O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini 

aniq  bir  xil  pog‘onada  mahallalarda  tuzilishi  va  bir  xil  nomlar 

bilan  atalishi,  ularning  O‘zbekistonning  siyosiy  tizimida  o‘zining 

munosib  o‘rnini  topishiga,  bozor  munosabatlariga  asoslangan 

demokratik-huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish davrida ijti

-

moiy hayotda faol ishtirok etishiga sabab bo‘ladi. Albatta, shahar 

va mahallalarda tuzilgan o‘zini o‘zi boshqarish organlari vakolat

-

larida farq bor.

1  Qarang:  O‘zbekiston  Respublikasi  Qonun  hujjatlari  to’plami,  2013-yil,  17-son, 

219-modda (Qonun 2013-yil 12-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan).

---

445

O‘zini o‘zi boshqarish organlari fuqarolarning davlat va jami

-

yat ishlaridagi  ishtirokini ta’minlovchi, ularning ma’naviy tarbi

-

yasiga, ijtimoy himoyasiga ta’sir qiluvchi va boshqa manfaatlarini 

ro‘yobga chiqarishga hissa qo‘shuvchi muhim tuzilmadir.

Keyingi paytda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari 

faoliyati yanada faollashdi va kengaydi. Fuqarolik jamiyati qurish

-

da  fuqarolarning  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlariga  katta  umid 

bog‘lanmoqda.  Buni  Prezidentimizning  “Biz  fuqarolik  jamiyatini 

qurishga  intilmoqdamiz.  Buning  ma’nosi  shuki,  davlatchiligimiz 

rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita 

xalqqa  topshirish,  ya’ni  o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlarini  yana

-

da  rivojlantirish  demakdir”,  degan  so‘zlaridan  ham  bilsa  bo‘ladi. 

Fuqarolik  jamiyatida  fuqarolar  faqat  davlat  va  jamiyat  ishlarida 

ishtirok etish bilan chegaralanmaydi. Bu jamiyatda har bir shaxs-

ning  fikri,  ovozi  e’tiborga  olinishi,  har  bir  kishi  o‘zini  to‘laqonli 

shaxs, jamiyatning to‘la a’zosi deb his qilishi kerak. Bunda ham 

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining roli kattadir.

O‘zini  o‘zi  boshqarish  organlarini  tashkil  qilishda,  shakllan

-

tirishda,  O‘zbekistonning  eng  katta  yutug‘i  ushbu  masalani  hal 

qilishga milliy an’analar, qadriyatlarni tiklash, aholining tub man

-

faatlariga mos keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish 

bo‘ldi. Ya’ni, o‘zini o‘zi boshqarishda asosiy tayanch (makon) qilib 

mahallar belgilandi.

O‘zbekiston  mahallalari  kabi  kuchli,  samarali  va  ta’sirchan 

vosita  boshqa  mamlakatlarda  yo‘q.  U  uzoq  davrlardan  ijtimoiy 

hayotda  beqiyos  o‘ringa  ega  bo‘lib  kelgan.  Inson  qalbida  Vatan 

tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishiga, 

millatchilik illatlaridan holi bo‘lishga katta ta’sir ko‘rsatgan.

Mahallalardagi  muhit  orqali  jamoat  fikrini  to‘laroq  aniqlasa 

bo‘ladi. Demak, ushbu xislat O‘zbekistonga xos xususiyatdir. Bu 

esa, umume’tirof etilgan demokratiya yo‘llariga mamlakatimizning 

qo‘shgan  hissasidir.  Yoki  boshqacha  qilib  aytganda,  O‘zbekiston 

demokratiyani yangi xislatlar bilan boyitmoqda.

Mahallalar  faqat  eski  mahalla  o‘rinlarida  tashkil  qilinib  qol-

masdan, ularga ko‘p qavatli binolarning qo‘shilishi yoki ko‘p qavatli 

binolardan iborat mahallalarning tashkil etilishi esa, ayni muddao 

---

446

bo‘ldi. Chunki, bu ko‘p qavatli binolarda yashovchilarning hayotiga 

mahallalardagi ijobiy holatlarni olib kirish imkoniyatini beradi.

O‘zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  iqtisodiy  islohotlar-

ning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoni

-

yatini kuchaytirmoqda. Bu esa, asosiy maqsad – fuqarolik jami

-

yatini qurishga ko‘maklashadi. “Biz islohotlarni chuqurlashtirish, 

demokratik tub o‘zgarishlar yo‘lidan olg‘a siljish, hayotimizda asl 

demokratik  qadriyatlar  qaror  topayotgani  to‘g‘risida  gapirganda, 

avvalo,  fuqarolik  jamiyati  asoslariga  o‘tish,  fuqarolarning  o‘zini 

o‘zi boshqarish muassasalarini butun choralar bilan kengaytirishni 

nazarda tutamiz. Bu barcha islohotlarning asosiy mohiyati va bosh 

mantiqidir”, – deb ta’kidlandi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Maj-

lisining to‘rtinchi sessiyasida.

O‘zini  o‘zi  boshqarish  muassasalari  va  ular  faoliyatining

 

kengayishi  esa,  bevosita  mahallalarning  mavqeini  kuchaytirish

 

bilan bog‘liq.

Mahalla  boshqa  mamlakatlarda  mavjud  bo‘lmagan,  faqat 

O‘zbekistonga  xos,  davlat  bilan  fuqarolarni  bog‘lovchi  muhim 

ko‘prikdir. Uning faoliyati natijasida davlat bilan fuqarolar o‘rtasida 

alohida munosabat vujudga keladi.

Fuqarolik  jamiyati  qurilar  ekan,  bu  jamiyat  faqat  fuqarolar-

ning  jamiyat  va  davlat  ishlaridagi  ishtirokini  ta’minlash  bilan 

chegaralanmaydi. Jamiyat azolarini jamiyatning to‘la qonli a’zosi 

bo‘lish uchun imkoniyat yaratilishini nazarda tutadi.

Bu  o‘z  ichiga  siyosiy,  iqtisodiy,  ma’naviy  masalalarni  oladi. 

O‘zini o‘zi boshqarish organlari, mahallalar fuqarolarining davlat va 

jamiyat hayotida ma’lum mavqyega ega bo‘lish uchun asos yaratadi. 

Bunga esa tarbiya, ijtimoiy muhofaza choralarini kuchaytirish ham 

kiradi. Demak, o‘zini o‘zi boshqarish organlari yoki mahallalarning 

vazifasi,  aholini  davlat  va  jamiyat  ishlarida  ishtirokini  ta’minlash, 

kam  ta’minlangan  oilalarni  ijtimoiy  himoya  qilish  bilan  cheklanib 

qolmaydi.  Ularning  muhim  vazifasi  har  bir  shaxsning  ongini, 

ma’naviy kamolotini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi 

salbiy jihatlarni yo‘qotish uchun ish olib borishi va milliy qadriyat

-

lar, urf-odatlar, an’anlarga, Vatanga, davlatga, boshqa fuqarolarning 

manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir.

---

447

O‘zini o‘zi boshqarish organlari, mahallarning faoliyati, bun

-

dan so‘ng ham takomillashtirilib, vazifalari kengayib boradi.

“Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish instituti – mahalla fao-

liyatining  tashkiliy  asoslarini,  yanada  takomillashtirish,  uning 

vazifalari ko‘lamini kengaytirish, davlat hokimiyati va boshqaruv 

organlari  bilan  o‘zoro  yaqin  munosabatlarini  ta’minlash  alohida 

dolzarb ahamiyat kasb etadi”

 1

.

Hozirgi kunning eng muhim masalalaridan biri – davlat or

-

ganlari  faoliyati  ustidan  jamoatchilik  nazoratini  o‘rnatishda  ham 

fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga katta umid qilin

-

moqda.