Конспект қилиш учун 10-та мавзу: Фалсафа фанининг предмети, муаммолар доираси ва вазифаси

3.  Inson aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan borliq. Bu inson ongining borlig‘i, ya’ni ma’naviy borliqdir.

 

         Borliqni Gegel ham o‘zicha tushunadi. Gegelda borliq mutlaq  g‘oyadir, borliq bilan tafakkur bir-biriga mos keladi. Tafakkur borliqning ichki mohiyatidir, shuning uchun aqlga muvofiqdir.

         Barcha sub’ektiv idealistlar: butun borliq sub’ekt, ya’ni inson sezgi va idroklarining yig‘indisi /kompleksi/, kombinatsiyasidan iborat, deydilar. Xullas, falsafa tarixida borliqni qaysi ma’noda va qanday tushunishdan qat’iy nazar, ya’ni qadimgi yunon faylasuflari o‘ylaganlaricha, borliqni substansiya /asos/ ma’nosidami yoki SHekspirning Gamleti o‘ylaganicha, shaxs hayoti va taqdiri ma’nosidami, baribir, borliq kategoriyasi falsafada chuqur mazmunga ega bo‘lgan asosiy boshlang‘ich tushunchadir.

         Borliq kategoriyasi falsafiy kategoriyalar ichida boshlang‘ich kategoriya bo‘lib, o‘tmishdagi va hozirgi davrdagi juda ko‘p faylasuflar o‘z qarashlarini kategoriya orqali ifodalashadi. SHu tufayli falsafada borliq to‘g‘risida ta’limot-ontologiya[1] paydo bo‘lgan. Bu ta’limot atrofida falsafada qizg‘in tortishuvlar va munozaralar davom etadi.

2.  Borliqning asosiy shakllari. Borliq o‘zining mavjudlik shakllariga ko‘ra xilma-xildir. Xo‘sh, bu shakllar qanday ko‘rinishlarda mavjud?

         Avvalambor, bizni qurshab turgan yaxlit bir butun dunyo, olam – bu eng umumiy borliq bo‘lib u ko‘pdan ko‘p real mavjud narsalar, predmetlar, hodisalar, holatlar, organizmlar, tizimlar, elementlardan iboratdir. Ular o‘rtasidagi bog‘lanishlar va aloqadorliklar, ularning umumiy tomonlari borliq kategoriyasida ifodalanadi. SHu bilan birga, bu narsa va hodisalarning har biri o‘ziga xos, nodir, boshqalarida bo‘lmagan tomonlarga, xususiyatlarga ham ega. Lekin inson o‘z faoliyatida ularni bilish jarayonida borliqning bu turli ko‘rinishlari qanchalik xilma-xil bo‘lmasin ularni bir-birlariga o‘xshash tomonlaridan kelib chiqib umumlashtirishga, gruppalashtirishga ma’lum yaxlit bir tizimlarga birlashtirishga kirishadi. SHuni aytish kerakki, bunday inson yakka, ayrim narsa va hodisalarni ularga nisbatan butunlikka birlashtirib, har bir yakka, ayrimlikning mavjudlik xususiyatiga e’tibor bergan holda ularning borliq ko‘rinishdagi ma’lum umumiylik jihatdan bu narsa va hodisalarning mavjudlik usuli va mavjudlik sharoitlaridagi o‘xshashliklaridan kelib chiqib ularni turli gruppalarga, turlarga ajratadi. Dunyodagi barcha mavjud narsa hodisalarni ular borlig‘ining ko‘rinishlariga ko‘ra, turli shakllarga ajratish va birlashtirish kishilarning kundalik hayotidagi oddiy jarayonlardir. CHunonchi ular o‘z amaliy faoliyatlarida o‘zlari anglamagan yoki anglagan holda, borliqning turli shakllari o‘rtasidagi umumiylik va farqlarga, albatta, e’tibor beradilar. Borliq shakllarini bilishda  ularni farqlash, ajratish kishilarning amaliy faoliyatida dunyoni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun falsafiy muammolarni o‘rganish borliq kategoriyasining mazmunini o‘rganishdan, borliqning asosiy shakllarini tahlil qilishdan boshlanadi.

         SHuni aytish kerakki, falsafadagi materializm va idealizm borliqning shakllari muammosiga turlicha yondashadi. Bunda materializm o‘z e’tiborini moddiy borliqqa qaratib uni birlamchi, belgilovchi deb hisoblaydi. Idealizm esa, odatda, borliqning ma’naviy shakllariga alohida e’tibor beradi, u ma’naviy borliq shakllarini birlamchi, belgilovchi deydi.

         Bir qadar  izchil falsafa esa borliq shakllarini dastlab bir-biridan farq qiluvchi va ayni vaqtda bir-biri bilan o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan quyidagi turlarga ajratadi:

1.  Insondan, inson ongidan tashqarida ob’ektiv reallik sifatida mavjud bo‘lgan predmetlar, hodisalar, jarayonlardan iborat moddiy borliq.

2.  Faqat inson ongida, ong bilan bog‘liq sub’ektiv reallik sifatida mavjud bo‘lgan fikrlar,  g‘oyalar, qarashlar tarzidagi borliq. Bu ma’naviy borliqdir. Borliqning bu turlari o‘rtasidagi fark nisbiydir, chunki ular  bir-birlariga o‘tib  turishadi. SHu bilan birga, ularning har biri o‘z navbatida yana bir qancha shakllarga  ko‘rinishlarga bo‘linadi.

         Insonni qurshab  turgan tabiat, tabiatni tashkil qilgan turli predmet va hodisalar, barcha noorganik va organik moddalar dunyosi, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, kishilarning o‘zi va ularning o‘zaro  ijtimoiy munosabatlaridan tashkil topgan jamiyat - bularning barchasi moddiy borliq ko‘rinishlaridir. SHunga ko‘ra moddiy borliqni quyidagi konkret turlarga, ajratish mumkin:

1.  Tabiiy borliq yoki tabiat  borlig‘i.

2.  Insoniy borliq yoki inson borlig‘i.

3.  Ijtimoiy olam yoki jamiyat  borlig‘i.

         Moddiy borliqning bu turlarining har biri o‘z tabiatlari jihatidan yana bir necha ko‘rinishlarga bo‘linadi. Ularni bunday ko‘rinishlarga bo‘lishning o‘zi nisbiydir, chunki ularning hech biri sof emas, biri ikkinchisi bilan, ikkinchisi uchinchisi bilan va hokazo  qorishib ketganlar.

         Moddiy borliq turlari ma’naviy borliq bilan uzviy bog‘lanib ketgandir. Ma’naviy borliq inson ongi bilan bog‘liq barcha ma’naviy va madaniy hodisalar, fikrlar,  g‘oyalar, qarashlar ijtimoiy ong shakllari, inson va jamiyatning bir butun ma’naviy-madaniy hayotidir. SHu jihatdan ma’naviy borliqning  quyidagi ikki ko‘rinishi farq qiladi:

1) individuallashgan ma’naviy borliq;

2) ob’ektivlashgan ma’naviy borliq;

         Borliqning bu yuqorida ko‘rib o‘tgan turlari va shakllari, ularga xos  dialektikani tushunib olish uchun biz ularning har biri ustida alohida-alohida to‘xtalib o‘tamiz.

«Tabiiy» borliq yoki tabiat borlig‘i

         Tabiiy borliq o‘zaro  bog‘liq, lekin bir-biridan farq qiluvchi quyidagi ikki ko‘rinishdan iboratdir:

1) tabiatdagi predmet va hodisalarning, buyumlarning, jism va jarayonlarning asl borlig‘i.

2) tabiatdagi predmet va hodisalar asosida inson tomonidan yaratilgan narsalarning tabiiy borlig‘i.

         Tabiiy borliqning birinchi ko‘rinishi  insongacha, insondan va uning ongidan tashqarida unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud predmet va hodisalar, jarayon va holatlarni o‘z ichiga olgan tabiatdir. Bu ba’zi adabiyotlarda «birlamchi tabiat» deb ham ataladi. «Birlamchi tabiat»  moddiy borliqning shakli sifatida insongacha mavjud bo‘lgan, insondan va uning ongidan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lgan holda mavjud bo‘lmagani uchun ham, alohida reallik ko‘rinishdagi borliq hisoblanadi. Bu borliq odatda bizni o‘rab turgan tabiatdan iborat dunyo borlig‘idir. Tabiiy borliqning bu shakli inson faoliyatining dastlabki sharti sifatida insongacha ob’ektiv mavjud bo‘lgan tabiatdagi predmetlar, hodisalar va jarayonlarga xosdir.

         «Birlamchi tabiat» borliqning alohida o‘ziga xos real shakli sifatida, avvalo, u insongacha, undan tashqarida, unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud, deb ta’riflanar ekan, bu ta’rif quyidagilardan kelib chiqadi:

         Birinchidan, inson tabiat to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning insongacha, insondan oldin ham real mavjud bo‘lganini inson va uning ongi tabiat taraqqiyoti va jamiyatning paydo bo‘lishi bilan paydo bo‘lgandan keyin ham ularga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib kelayotgani, bundan keyin ham abadiy bo‘lishi to‘g‘risidagi fikrlar ko‘pdan ko‘p faktlar, tajriba va ilmiy dalillar asosida qolaversa, qachonlardir yashagan, hozir yashayotgan kishilarning shaxsiy-amaliy tajribalari, hayotiy kuzatishlari va nazariy xulosalari tomonidan isbotlanganligidir.

         Ikkinchidan, «birlamchi tabiat» insondan tashqari va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib, inson esa uning mahsuli ekanligi, inson usiz yashay va faoliyat ko‘ra olmasligidir, hatto inson «birlamchi tabiat»siz biron-bir narsa yarata olmasligidir. «Birlamchi tabiat»ni tashkil etuvchi predmet va hodisalar ob’ektiv reallik sifatida, insonga bog‘liq bo‘lmagan o‘z qonunlari asosida o‘zgaradi, taraqqiy etadi, o‘z-o‘zini yaratadi. Bu «birlamchi tabiat» makonda cheksiz, vaqtda abadiydir, u hamma vaqt va hamma erda doimo mavjud. Inson shu «birlamchi tabiat» materiallari asosida amaliy faoliyati va ongi bilan «ikkilamchi tabiat»ni yaratadi.

         «Ikkilamchi tabiat»ning vujudga kelishi insonga, «birlamchi tabiat»ga, undagi predmet va hodisalar, jarayonlarga ularning konuniyatlarini insonning bilishiga bog‘liqdir. «Ikkilamchi tabiat» o‘z mavjudlik shakli va reallik sharoitlariga ko‘ra  uning yuzaga kelishi yashashi jihatdan o‘zining yuzaga kelishida asos bo‘lgan «birlamchi tabiat»ga o‘xshaydi. Lekin shu bilan birga, «ikkilamchi tabiat»  o‘zining vujudga kelishi, yashashida inson mehnati va bilimi bilan bog‘liqligi jihatidan «birlamchi tabiatdan farq qiladi. Aniq kilib aytsak «ikkilamchi tabiat»  inson paydo bo‘lgandan keyin inson tomonidan yaratiladi, shu jihatdan u inson faoliyati va ongining mahsulidir. «Ikkilamchi tabiat» inson tomonidan yaratilgandan keyin u inson ongidan, insondan tashqarida ob’ektiv mavjud bo‘ladi. Bu jihatdan «ikkilamchi» predmet va hodisalari ham ob’ektivdir. «Ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari ijtimoiy hayotda inson ehtiyojini qondirish zaruriyati, ijtimoiy turmushda biron-bir funksiyani bajarish zarurati tufayli yaratiladi. Masalan, bizning asosiy yozuv qurolimiz bo‘lgan ruchkani olaylik. Ruchka o‘z materialiga ko‘ra «birlamchi tabiat» resurslariga oid. Uni qayta ishlab, unga o‘z mehnati va ongini, inson uni «ikkilamchi tabiat»ga aylantirib uzining yozuv qurolini yaratgan.

         Umuman, «ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari «birlamchi tabiat» materiallari inson mehnati, ongi, bilimi hamda shular  asosida yaratilgan predmet va hodisalarning ijtimoiy funksiyalarining birligidan iboratdir.

         «Birlamchi» va «ikkilamchi tabiat»lar borlig‘i haqidagi fikrlarimizni quyidagicha yakunlash mumkin: ular o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, bir tomondan, bir-biri bilan umumiylikka o‘xshashlikka, birlikka ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bir-biriga nisbatan farqlarga ham ega.

         «Birlamchi tabiat»  fazoda cheksiz, vaqtda abadiy borliq bo‘lsa, «ikkilamchi tabiat» inson mavjudligi bilan uning faoliyati va ongi bilan, bir butun jamiyat bilan bog‘liq holda mavjud bo‘ladi, u fazo va vaqtda boshlanishiga va tugashiga ega.

         «Birlamchi tabiat» inson bilan uni bilib borayotgan bitmas tuganmas cheksiz dunyo /olam/ bo‘lsa: «ikkilamchi tabiat» esa inson tabiat qonunlarini bilib olishi tufayli ular asosida yaratgan predmet va hodisalar protsesslar dunyosidir.

         «Ikkilamchi tabiat», bir tomonda, «birlamchi tabiat» kabi ob’ektiv, real borliq bo‘lib, u inson ongidan tashqarida mavjud bo‘lsa, ikkinchi tomondan u insonga bog‘liq hamdir, chunki unda kishilarning maqsadlari,  g‘oyalari, bilim va mehnatlari mujassamlashgan bo‘ladi. «Ikkilamchi tabiat» predmet va hodisalari borlig‘i «birlamchi» tabiat va kishilik /inson/ borlig‘ini bog‘lovchi; ular chegarasidagi borliq bo‘lib, tabiat borlig‘ining o‘ziga xos shakli sifatida «birlamchi tabiat» borlig‘iga nisbatan ham, inson borlig‘iga nisbatan ham nisbiy mustaqil borliqdir.

Borliqning o‘ziga xos nodir shakllaridan yana biri- bu inson borlig‘idir. Inson borlig‘i alohida kishi borlig‘i va butun insoniyat borlig‘i ko‘rinishlarida mavjud bo‘lishi jihatdan o‘ziga xos noyobdir. Biroq bu inson borlig‘ida inson mavjudligi bilan birga, tabiat va jamiyatdagi hamma mavjud narsalar uchun umumiy bo‘lgan tomonlar, xususiyatlar ham mavjuddir. Bu jihatdan inson borlig‘i o‘z tabiati va mohiyatiga ko‘ra eng murakkab borliq shaklidir, u hamma borliq shakllarining ma’lum tomonlarining dialektik birligidan iboratdir.

         Inson borlig‘ida, avvalo, insonning tabiat taraqqiyotining mahsuli sifatida tabiiy borliqning har ikki shakliga oid tomonlar bilan, insonning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida unda ijtimoiy va ma’naviy borliqning ham hamma shakllariga  xos tomonlarining jami birgalikda mujassamlangan.

         Umum falsafiy nuqtai nazaridan qaraganda, inson, dastavval, tabiatning eng oliy tirik mavjudoti bo‘lib, uning mavjudligining asosini inson tanasidagi hayot tashkil qiladi. Insonning tanasi bunda tabiiy jism sifatida boshka tabiiy tirik jismlar bilan bir xil, ular  ega bo‘lgan barcha xususiyatlarga egadir. YA’ni u ham paydo bo‘lish, o‘sish, rivojlanish, ulg‘ayish, qarish, o‘lish, bir holatdan boshqa holatga o‘tish va hokazo  xususiyatlarga ega. Bu  tanada ham, birinchi navbatda, hayot jarayoni, ya’ni oqsil tanachalarining yashash usuli - moddalar almashish jarayoni kechishi lozim.

         Inson tanasi bunda tabiatdagi barcha notirik va tirik jismlarda amal qiladigan qonunlarga bo‘ysunadi. Lekin bu insonning jonli tanasining o‘zi inson borlig‘ini tashkil qilmaydi. CHunki inson borlig‘i, avvalo, alohida  kishining individual borlig‘i  va bir butun insoniyat borlig‘i shakllarida mavjud bo‘ladi.

         Alohida kishining individual borlig‘i esa dastlab tana va ruhning birligidan iborat bo‘lib, u shu alohida kishining individual hayoti va faoliyati, uning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari, yashashi, his-tuyg‘u va fikrlari, maqsad va istaklari, tilak va orzulari, o‘z-o‘zini anglashi, dunyoni bilishi, individual ongi va tafakkuri, narsalarga, kishilarga, tabiat va jamiyatga munosabatlarining jamini o‘ziga qamrab oladi.

         Bir butun  insoniyatning borlig‘i esa kishilik jamiyatining butun hayoti: uning o‘tmishi, hozirgi va kelajagiga oid moddiy va ma’naviy turmushi, ishlab chiqarishi, ijtimoiy munosabatlari, ijtimoiy ong va hokazolardan iborat.

         Inson borlig‘i bu jihatdan ham tabiat, ham jamiyat va ham ruhiyat konunlariga bo‘ysunadi.

         Inson borlig‘i har biri o‘zicha nisbiy mustaqil bo‘lgan inson mavjudligining uch jihati, quyidagi o‘lchov bilan xarakterlanadi:

         Inson dastavval, his qiluvchi va fikrlovchi jonli tanaga ega bo‘lgan alohida real tabiiy individ sifatida mavjuddir. SHu bilan birga, inson, tirik tabiatning