Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Бирламчи субстанция–генетик асосни Гераклит оловда деб билади. Қадимги греклар оловни модда деб тушунишган, унинг иссиқлик ва ёруғлик ажратиб чиқарувчи занглаш жараёнидан иборат эканлигини тушунишмаган. Бироқ унинг тўртта стихия ичида энг ҳаракатчани ва ўзгарувчани эканлигини яхши билишган. Оловнинг субстанционаллигини Гераклит олтин билан қиёс қилган ҳолда тушунтиради: “Худди олтин барча товарга, товарлар олтинга алмашингани каби, барча нарсалар оловга, олов барча нарсаларга алмашинади”²⁹. Космогониясида Гераклит барча нарсаларнинг оловдан пайдо бўлганлигини асослашга уринади. Космоснинг оловдан пайдо бўлишини унинг “пастга қараб ҳаракати” оловнинг “яратилмаслиги” билан ифодалайди.
Логос (маъноли, ақлли сўз)–дунёнинг объектив қонуни. Бу тартиб ва меъёрнинг принципи. У оловнинг ўзидир: ҳиссиётимиз олов тарзида намоён бўлса, ақлда логос кўринишида бўлади. Логос тарзидаги олов ақлга эга ва илоҳий.
Психологияси. Жон қарама-қаршилар: ҳўллик ва олов бирлигидан иборат. Унда оловнинг улуши қанчалик кўп бўлса, жон шунчалик енгил. Шунинг учун ҳам “қуруқ бўлган жон”–доно ва энг яхши. Жоннинг қуруқ компоненти – бу унинг логоси.
Диалектика. Гераклит–стихияли материалист ва содда диалектик. Унинг фикрича, логос борлиқнинг диалектик қонуни. У “барча нарса оқиб, ўзгариб туради. Оламда ҳеч бир нарса такрорланмайди. Абадийлик– шашкани тасаввур қилувчи гўдак, ёш бола хоқонлиги”.
Гносеология. Гераклит ҳиссий ва рационал билишни ажратади.
Этикаси. Одамлар табиатан бир-бирига тенг. Бироқ улар амалда тенг эмас. Бу улар манфаатларининг тенг эмаслиги оқибатидир. Кўпчилик логос бўйича эмас, хохишлари бўйича яшайдилар. Бундай кишилар ҳаёти – “болалар ўйини”. Улар ўз хохишлари ҳукмронлиги остидадир. Одамлар эшаклар сингари сомонни олтиндан афзал кўрадилар. Вахоланки, бахт тана эҳтиёжини қондиришда эмас, балки ўй-фикр юритишда, “ҳақиқатни айтиш ва табиат қонунларига қулоқ солган ҳолда, уларга мос равишда хатти-ҳаракат қилишдадир”³⁰.
Аристократизм.
Мифология элементлари айниқса Гераклитнинг жон тўғрисидаги таълимотида кўп.