Konchilik” fakulteti “konchilik ishi” kafedrasi “geodeziya”

Stansiyalar nomeri	Piketlar nomeri	Reyka stanoklari, mm					Nisbiy balandlik		Asbob gorizonti, m Ni
Otmetkalar N, m
		o‘qilgani			o‘rtachasi
	ketingi a	oraliqdagi s	oldingi v	ketingi ao‘	oldingi vo‘	+	-
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
I II III IV V I po pe rech nik VI VII VIII	R-12 X1 PK0 PK1 +62 PK2 PK3 +30 o‘ngga +2,5 +11 +20 chapga +8 +20 PK4 PK5 X2 PK6		3261 2938 1015 2765 3138 840 230		440 261 765 1304 357 1531 300 418 759	2108 1542 2083,5 250 959 1552 2348 2907 2808	1054	1668 1281 +0,5 1318,5 612 031 2043 2489 2049	440,721 441,330	443,656 441,988 440,707 439,389 437,460 440,443 439,831 438,392 440,315 438,565 438,192 440,490 441,100 439,800 437,757 435,268 433,219
		12270		33145	6135	165725	1054	114915		-10,437
		-20875			-104375		-104375

1. Har qaysi betdagi ketingi (a) va oldingi (v) sanoqlar yig‘indisi a=12270 va v=33145 hisoblanib, o‘z grafasi tagiga yoziladi. a-v= -20875 hisoblanib, 3—4 grafalar tagiga chizilgan chiziq tagiga yoziladi.
2. Ketingi va oldingi sanoqlarning arifmetik o‘rta qiymati topilib, 6, 7-grafalarga yoziladi. Masalan, I stansiyadagi sanoqlar va kabi.
3. Ketingi va oldingi o‘rta sanoqlar yig‘indisi (a_o‘ va v_o‘) hisoblanib, bet tagiga, o‘z grafasiga yoziladi va (a_o‘-v_o‘) topiladi. Misolda 6135-16572,5=-10437,5.

Bu ayirma 3- va 5-grafalar yig‘indisi ayirmasidan ikki marta kichik bo‘lishi kerak, ya’ni ; misolda . Har qaysi betni shu tartibda tekshirish betma-bet tekshirish deyiladi.

4. keyingi 8- va 9-graflarga nisbiy balandlik qiymati o‘z belgisiga qarab yoziladi. Nisbiy balandliklar o‘rtacha sanoqlar bo‘yicha hisoblanadi:
h=a_o‘ - v_o‘. (16.1)
misolda h=440-2108=-1668.
5. 8- va 9-grafalar yig‘indisi va ularning ayirmasi hisoblanib grafalar tagiga yoziladi. Birinchi bet PK6 ning oldingi sanog‘i bilan tugagan, deylik; shunda nisbiy balandliklar yig‘indisining ayirmasi (+h)-(-h)=1054-11491,5=-10437,5 bo‘ladi. Bu erda ham (+h)-(-h)= a_o‘-v_o‘ bo‘lishi kerak; misolda:-10437,5=-10437,5.

16.1-shakl.
SHuni esda tutish kerakki, jurnalning har beti ketingi sanoq bilan boshlanadi, oldingi sanoq bilan tugaydi. Misolda birinchi bet PK6 ning oldingi sanog‘i bilan tugagan, ikkinchi bet esa PK6 ning ketingi sanog‘i bilan boshlanadi. Bu erda ikkinchi bet sanoqlari keltirilmay, oxiri XXVII stansiya sanoqlari keltirilgan. Reper 12 dan 7 markagacha bo‘lgan nivelirlash natijalari yuqoridagicha ishlab chiqiladi. keyin har bet tagidagi (+h) va (-h) larni qo‘shib, nivelirlash yo‘lidagi umumiy yig‘indi (+h)_u va (-h)_u lar topiladi; bularning yig‘indisi 12 reper bilan 7 marka orasidagi nisbiy balandlik h bo‘ladi, ya’ni h=(+h)_u-(-h)_u. Bu nivelirlash yo‘lidagi stansiyalarda aniqlangan nisbiy balandliklar yig‘indisi bo‘lganidan uni  h bilan belgilasak,  h=N_o-N_b formulaga ko‘ra quyidagicha bo‘lishi kerak:
 h=N_o-N_b=N_m-N_r, (16.2)
bu erda N_m, N_r – marka va reper otmetkalari. Givelirlash yo‘lidagi bog‘lanmaslik xatosi f_h= h – (H_o – H_b) ga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi:
f_h= h – (H_m – H_r) (16.2)
misolda nivelirlash yo‘lidagi (+h)_u=16393 mm. (-h)_u=20350 mm, SHunga ko‘ra,  h= -3957 mm yoki -3,957 m. Misolda N_r=443,656, N_m=439,702 m. (16.3) ga ko‘ra, nivelirlash yo‘lidagi amaliy xato f_ha= -3,957- (439,702-443,665) – 3,957 – (-3,954)= -0,003 m = -3 mm bo‘ladi. Misolda nivelirlash yo‘lining uzunligi 2,5 km ga teng. Yo‘l qo‘yarli (chekli) xato , formulaga ko‘ra bo‘ladi, ya’ni f_hahch bo‘lganidan 3 mm xato tarqatiladi.
Nisbiy balandlikni tenglash. Nivelirlash yo‘lidagi bog‘lanmaslik xatosi f_h Yo‘l qo‘yarli bo‘lganda, uni nivelirlash yo‘lidagi nisbiy balandliklarga tuzatma tariqasida tarqatib. nisbiy balandliklarni matematik qoidalarga moslash nisbiy balandlikni tenglash deyiladi. f_h nivelirlash yo‘lidagi stansiyalar soniga, ya’ni nisbiy balandliklar soniga qarab tarqatiladi. Nisbiy balandliklarga beriladigan tuzatmalar f_h ishorasiga teskari ishorada bo‘lib, qiymatlari 1 mm dan kichik bo‘lmasligi kerak. agar nivelirlash yo‘lidagi nisbiy balandlik (stansiya) soni p, xato f_h bo‘lsa, bir stansiyaga to‘g‘ri keladigan tuzatma bo‘ladi.  h qiymati 1 mm dan kichik bo‘lsa, nisbiy balandliklarning hammasiga berilmay, oralatib beriladi. Avval 0,5 mm li t ta nisbiy balandliklarga, 0,5 mm dan beriladi, keyin qolgan xato f_h – 0,5t nisbiy balandliklar soni p ga bo‘lib beriladi. Bunda xato stansiya sonidan kichik bo‘lganidan, tuzatma kasrli chiqadi. SHuning uchun 1 mm xato stansiyaga to‘g‘ri kelishi, ya’ni 1 mm xato to‘g‘ri kelgan stansiya soni p aniqlanadi: bo‘ladi. Keyin f_h – 0,5t qiymatini 1 mm dan p oralatib h larga tarqatiladi.
Nuqtalar otmetkasini hisoblash. Tuzatmalar berib tuzatilgan nisbiy balandliklar orqali avval bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi hisoblanadi. Nuqta otmetkasi nisbiy balandlik orqali hisoblansa, nisbiy balandlik usuli deb, asbob gorizonti orqali hisoblansa, asbob gorizonti usuli deb ataladi (16.2-shakl).
Nisbiy balandlik usuli. Bu usulda keyingi bog‘lovchi nuqta otmetkasi oldingi bog‘lovchi nuqta otmetkasiga shu nuqtalar orasidagi nisbiy balandlikni qo‘shish orqali topiladi:
N_p=N_p-1+h_p-1 (16.4)
Bu 16.1-shaklda ham sonlar bilan ko‘rsatilgan. Masalan,
N_x=N_p12+h₁=443,656+(—1668)=441,988 m;
N_pko=N_x+h₂=441,988+(—1281)=440,707 m
va hokazo.


16.2-shakl.
Nisbiy balandlik bo‘yicha otmetkani hisoblashda nisbiy balandlik va unga berilgan tuzatma ishorasi e’tiborga olinadi, masalan, PK1 otmetkasini hisoblashda nisbiy balandlik—1318,5 mm, tuzatma +0,5 mm, ya’ni ular turli ishorada bo‘lganidan nisbiy balandlikdan tuzatma ayriladi, keyin chiqqan son N_pko ga algebraik qo‘shiladi, ya’ni
N_pk1=N_pko+h₃=440,707+(—1318)=439,389 m.
Asbob gorizonti usuli. Bog‘lovchi nuqtalarning otmetkalari hisoblangach, shu otmetkalarga asoslanib, stansiyadagi ora­liq nuqtalar otmetkasi asbob gorizonti usuli bilan hisoblanadi. Ko‘rish nuri otmetkasi asbob gorizonti deyiladi. Asbob gorizonti oraliq nuqtalar olingan stansiyalardagina hisoblanadi. Oraliq sanoqlar bir tomonli reykalarda ikkinchi gorizontda, ikki tomonli reykalarda esa qora tomondan olingani uchun, shu asbob gorizontining otmetkasi hisoblanadi. Asbob gorizonti (AG) otmetkasi N_i ketingi bog‘lovchi nuqta otmetkasi (N_ket) ga shu nuqtadan olingan sanoqning qo‘shilganiga teng, ya’ni ikkinchi gorizont sanog‘i bo‘yicha:
N_i=N_ket+a₂, (16.5)
qora tomon sanog‘i bo‘yicha:
N_i=N_ket+a_qor (16.6)
Bu 1772-shaklda yaqqol ko‘rsatilgan. 17.1-jadvalda IV stansiyaning asbob gorizonti quyidagicha:
N_i =N_pk1+a₂=439,389+1332=440,721 m.
SHu son asbob gorizonti (10-grafa) grafasiga yoziladi.
Oraliq nuqta otmetkasini hisoblash. Hisoblab topilgan asbob gorizonti bo‘yicha shu stansiyadan qarab, oraliq sanoq s olingan nuqtalar otmetkasi N_or quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
N_or=N_i – s, (16.7)
bu erda s—oraliq sanoq. YUqorida keltirilgan misoldagi IV stansiyada oraliq nuqta +62,00 ning sanog‘i 3261, otmetkasi esa N₊₆₂=N_i —3261=440,721—3261=437,460 bo‘ladi. Bir stansiyadan bir necha nuqtaga qarab oraliq sanoq olinsa, bu nuqtalar otmetkasini hisoblashda oraliq sanoqlar bir asbob gorizontidan ayriladi.
Ko‘ndalang nuqtalar otmetkasini hisoblash. Ko‘ndalang nuqtalardan ham oraliq nuqta kabi sanoq s' asbobning ikkinchi gorizontda yoki reyka qora tomonidan olinadi; shunga ko‘ra ko‘ndalang nuqta otmetkasi N_ko‘n quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
N_ko‘n=N_i – s (16.7)
Jurnalda PK3+30 da olingan ko‘ndalang chiziqdagi bir necha (5 ta) nuqta otmetkasini hisoblash ko‘rsatilgan. Sanoqlar VI stansiyadan olinganligi uchun (15.13) ga binoan N_i =439,831+1499=441,330 m bo‘ladi. SHunda
N_+2,5=441,330-1015=440,315 m,
N₊₁₁=441,330—2765=4 438,565 m
va hokazo bo‘ladi.
Otmetkalarni tenglash. YUqorida nivelirlash yo‘lini nisbiy balandliklar usuli bilan tenglashni kurdik. Ba’zan, ayrim sabablarga ko‘ra avval bosh reper otmetkasi bo‘yicha bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi tuzatilmagan nisbiy balandliklar orqali topiladi. Bunda oxirgi reper yoki markaning hisoblangan otmetkasi N_x uning berilgan otmetkasi N_ber ga teng bo‘lmaydi. Bu vaqt nivelirlash xatosi f_h quyidagidan aniqlanadi:
f_h=N_h - N_ber (16.8)
Agar f_h yo‘l qo‘yarli bo‘lsa, hisoblab tspilgan otmetkalar quyidagidek tenglanadi (tuzatiladi). Avval 1 mm xato necha stansiyaga to‘g‘ri kelishi bo‘yicha aniqlanadi. Masalan, 1 mm xato uch nisbiy balandlikka to‘g‘ri kelsin. Bunda oxirgi reperning hisoblangan otmetkasi va undan ilgarigi ikki bog‘lovchi nuqta otmetkalari f_h ga tuzatiladi. Bu uch otmetkadan ilgarigi uch bog‘lovchi nuqta otmetkasi (f_h—1) ga, bulardan ilgarigi uch bog‘lovchi nuqtalar otmetkasi (f_h—2) ga tuzatiladi va hokazo. Bulib berilgan tuzatmalar f_h ishorasiga teskari ishora bilan beriladi. SHu tartibda tuzatmalar berilganda yo‘lning boshdagi ikki nuqtasining otmetkasi 1 mm ga tuzatiladi, reper otmetkasi tuzatilmaydi. Tuzatilgan otmetkalar jurnalning «tuzatilgan» degan grafasiga yoziladi. Tuzatilgan otmetkalar orqali asbob gorizonti hisoblanib, bu orqali yuqoridagidek oraliq nuqtalar otmetkalari hisoblab topiladi.