Kompyuterlashgan loyihalash tizimlari fakulteti

2.4 – rasm. Radiasion pirometrning prinsipial sxemasi.
Lekin shu kamchiliklarga qaramay, radiatsion pirometrlar sanoatda juda keng qo‘llaniladi. Pirometrlarning ko‘rsatishlarini masofaga uzatish yoki avtomatik ravishda yozib olish va ular yordamida temperaturani rostlash mumkin. 2500°S gacha temperaturani o‘lchashda pirometr ko‘rsatishlarining xatosi ±1,5% dan, 2500°S dan ortiq temperaturani o‘lchaganda esa ±2,5% dan oshmaydi.
Seriyalab chiqarilayotgan APIR-S turidagi to‘liq nurlanish pirometrlari temperaturani 30 dan 2500°S gacha bo‘lgan oraliqda o‘lchashga mo‘ljallangan. Maxsus tayyorlangan pirometrlar — 100° dan +3500°S gacha oraliqda qo‘llaniladi.
2.2. Pirometrik millivoltmetrlar.
Pirometrik millivoltmetrlar — magnitoelektrik asboblar sistemasiga kiradi. Ularning ishlash usuli elektr toki o'tayotgan o'tkazgich bilan doimiy magnit oralig'ida hosil bo'lgan magnit maydonining o'zaro ta'siriga asoslangan.
Millivoltmetr (2.5 - rasm) qutblari uchiga yumshoq temir 3 joylashtirilgan doimiy magnit 2 va qo'zg'almas po'lat magnit o'tkazgich 5 dan tuzilgan. Silindrik magnit o'tkazgichning qutblar orasida bo'lishi magnit qarshiligini kamaytirib, bir xil oraliq hosil qiladi va radial magnit oqimini yuzaga keltiradi.

2.5 - rasm. Millivoltmetr sxemasi.
Magnit qutblari uchlari bilan magnit o'tkazgich orasidagi aylanma havo bo'shlig'ida to'g'ri burchakli ramka 4 joylashgan. Ramka himoyalangan ko'p o'ramli mis simdan tashkil topgan. Ramkaning markazi bo'yicha ikki tomonidan yarim o'q o'rnatilgan bo'lib, rubin yoki agatdan tayyorlangan tayanch podshipniklar yordamida burilishi mumkin. Ramkaning aylanish o'qi magnit o'tkazgichning o'qiga to'g'ri keladi.
Ramka ko'rsatgich 1 bilan birgalikda yengil aylanadi, uning bir uchi shkalabo'ylab harakatlanadi, ikkinchi uchida esa ikkita yukli «mo'ylov» 6 mavjud. Yuklarning vint kesimi bo'yicha harakati natijasida qo'zg'aluvchan sistemaning muvozanatiga erishiladi, ya'ni og'irlik markazi aylanish o'qi bilan to'g'ri keladi. Teskari ta'sir ko'rsatuvchi moment hosil qilish va harakatlanuvchi ramkaga termoparada hosil bo'lgan tokni uzatish uchun fosforli bronzadan tayyorlangan ikkita spiral prujina 7 xizmat qiladi. Manganin simdan tayyorlangan qo'shimcha qarshilik shkala oralig'ini to'g'rilash hamda tashqi muhit temperaturasining o'zgarishini asbobning ko'rsatishiga ta'sirini bartaraf etish uchun qo'llaniladi (manganinning temperatura koeffitsiyenti kichik). Tashqi qarshilikni to'g'rilash reostat yordamida amalga oshirilib, uning qiymati tashqi zanjir qarshiligidan tanlanadi (tashqi zanjir reoxordi qarshiligi asbobning shkalasida ko'rsatilgan qiymatiga mos bo'lishi kerak).
Temperaturani o'lchashda termoparada hosil bo'lgan tok (TEYUK) spiral prujinalar orqali ramkaga uzatiladi. Ramkadan o'tayotgan tok kuchining doimiy magnit maydoni bilan o'zaro ta'siri natijasida aylanish momenti yuzaga kelib, uning ta'sirida ramka buriladi. Ramkaning burilishi momentlar muvozanatlashganda to'xtaydi.
Asbob darajasi (shkalasi) °C larda darajalangan bo'lib, termoparada hosil bo'lgan TEYUK ning har bir qiymatiga ko'rsatgichning muayyan bir holati to'g'ri keladi. Ramkadan o'tgan tok bilan doimiy magnit maydon orasidagi o'zaro ta'sir tufayli yuzaga kelgan aylantiruvchi moment quyidagi ko'rinishda ifodalanadi:
(2.3)
bu yerda: Mayl — aylantiruvchi moment; K1 — ramkaning geometrik hajmi
va cho’lg'amlari soni bilan aniqlanadigan doimiy koeffitsiyent; V — ramka bilan
magnit qutblari oralig'idagi magnit induksiyasi; I — ramkadagi tok.
Spiral prujinalar hosil qilgan ramkaning aylanishiga teskari ta'sir etuvchi
moment quyidagicha aniqlanadi:
(2.4)
bu erda, S2 — elastik element (spiral — prujina yoki cho‘zilgan tolalar) o‘lchamidan eniqlanadigan doimiy koeffisient; E — spiral prujinalarining elastik moduli yoki cho‘zilgan tolalarning siljish moduli; φ — elastik elementning burilish burchagi.
Agar Mayl = Mtes ya’ni muvozanat holati bo‘lsa,
S2Eφ=S1BI (2.5)
u holda
(2.6)
Asbob tuzilishlari parametrlariga bog‘liq bo‘lgan S, V, E kattaliklar o‘lchash jarayonida o‘zgarmaydi, shuning uchun,
φ=K·I (2.7)
bu erda,

(2.7) ifodadan pirometrik millivoltmetr shkalasi chiziqli ekanligini ko‘rish mumkin. Asbob qo‘zg‘aluvchan tizimining burilish burchagi ramkadan o‘tayotgan tok kuchidan tashqari yana termojuft, ulaydigan simlar va millivoltmetrlarning ichki qarshiligiga xam bog‘liq:
(2.8)
bu erda, Et— TEYUK; RΤ — termjuft qarshiligi; Rs —ulaydigan simlar qarshiligi; Rm — millivoltmegrning ichki qarishligi.
(2.8) ifodadan asbob strelkasining chetga chikishi TEYUK ning o‘zgarmas
qiymatida zanjirning turli qarshiliklariga bog‘lik ekanligi ko‘rinib turibdi. Shuning
uchun, asbobning darajalanishi zanjir tashqi qismining muayyan qarshiligida (Rtash =
Rt + Rs) bajariladi va qo‘shimcha xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun pirometrik
millivoltmetrni o‘rnatish jarayonida shu qarshilik aniq saqlanishi shart. Odatda, tashqi
qarshilikning darajali miqdori 0,6; 1,6; 5; 15; 25 Omga teng bo‘lib, asbobning
shkalasi va pasportida ko‘rsatiladi. Tashqi qarshilikni millivoltmetr shkalasida
ko‘rsatilgan qarshilikka tenglashtirish uchun o‘zgaruvchi qarshilikdan foydalaniladi.
O‘lchash asbobi sifatida ishlatiladigan millivoltmetrli termoelektrlar
komplektining kamchiligi o‘lchash asbobida tok mavjudligidir. Tok qiymatiga, ya’ni
millivoltmetrning ko‘rsatishiga TEYUK dan tashqari zanjirning qarshiligi ham ta’sir
qiladi:
(2.9)
Har bir qarshilikning o‘zgarishi o‘lchashda sodir bo‘ladigan xatolikka olib
keladi. Noqulay sharoitda bu xatolik asosiy xatolik miqdoridan (aniqlik sinfidan).
oshib ketishi mumkin. Texnik millivoltmetrda ramka karshiligining millivolmetr umumiy qarshiligiga nisbati 1:3 dan ortiq emas. Millivoltmetrning umumiy qarshiligini orttirib borilsa, uning harorat koeffisienti kamayib boradi. Shu bilan atrof-muxit harorati o‘zgarishidan kelib chiqadigan xatolik ham kamayadi. Agar termojuft erkin
uchlarining harorati o‘lchash jarayonida keng chegaralarda o‘zgarsa, unda ko‘prik
sxemasidan foydalangan holda sovuq ulanmalar haroratini kompensasiya qilish usuli
qo‘llaniladi.
Sanoatda va laboratoriyalarda qo‘llaniladigan millivoltmetrlar ko‘rsatuvchi,
o‘zi yozuvchi va rostlovchi bo‘lishi mumkin. Tuzilishining bajarilishi nuqtai
nazaridan asboblar shchitda o‘rnatiladigan va ko‘chma bo‘ladi. Ko‘chma asboblar
uchun 0,2; 0,5 va 1,0, shchitda o‘rnatiladiganlari uchun 0,5; 1,0 va 1,5 aniqlik sinflari
belgilangan.