Kompyuter tarmoqlari telekommunikatsiya texnologiyalari, 5 semestr

OSI modelida pog’onalarning o’zaro bog’lanishi va xizmatlari


Tarmoqning protokol modeli. Protokol modeli axborotni uzatish va qayta ishlashda asosiy jarayonlarni amalga oshirishda obyekt va mantiqiy modullar o‘zaro ta'sir pog‘onasida tarmoq ishi qoidalarini tasvirlab beradi. Modelda o‘zaro ta'sirning hamma qoidalari (protokollari) funksional ma'nosiga ko‘ra alohida guruhlarga-protokol bloklarga birlashadi. Protokol bloklar iyerarxik tartibda joylashgan va ulardan har biri ba'zi pog‘onadagi ob'ektlar o‘zaro ta'sir protokollar ro‘yxatidir.

N pog‘onadagi vazifani N-ob'ektlar bajaradi, ular mazkur pog‘onaning mahalliy funksiyalariga ega. Protokol bloklar pog‘onalar bo‘yicha shunday bo‘lganki, N pog‘ona vazifalarini bajarishiga avvalgi (N-1) pog‘ona ob'ektlari ishtirokiga to‘liq tobe va to‘liq ishtiroki bilan ta'minlanadi. Shunday qilib, har bir quyi pog‘ona yuqori pog‘onaga xizmat ko‘rsatadi. N pog‘onadagi har qanday ob'ekt faol holatga o‘tganda quyidagilarni beradi:

1) N-ob'ektlar foydalanuvchi ma'lumotlari o‘rtasida uzatilayotgan va mazkur ob'ektlar birlashishi operatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lmagan axborot;

2) (N-1) pog‘ona uchun boshqaruvchi axborotni, uning yordamida N-ob'ektlarni «birlashish» muammosini muvofiqlashtiradi.

Protokol modelda ob'ektlarning o‘zaro ta'sir qoidalari muayyan tarmoq uchun standartlarni aniqlaydi hamda protokol (bir pog‘onadagi ob'ektlarning o‘zaro ta'sir standartlari) va interfeys (qo‘shni pog‘ona ob'ektlarining o‘zaro ta'sir standartlari) sifatida tasniflanadi. Bu tushunchalar avvalgi modellarga o‘xshash.

Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) jahonning ko‘p mamlakatlarida axborot tarmoq va komp'yuter tizimlarini tashkil qilish tajribasini tahlil qilib, hisoblash tarmoqlarini tashkil qilish konsepsiyasini ishlab chiqdi va uni ochiq tizimlar arxitekturasi deb nomladi. Bu konsepsiyaga muvofiq ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish etalon modeli (Open System Interconnection basic reference model) ishlab chiqildi va 1983 yilda tasdiqlandi. Mazkur model' bunday tizim va tarmoqlarni ishlab chiqishni aniqlovchi va tartibga soluvchi halqaro standartlarni kiritishga imkoniyat beradi. OSI modelida 7 pog‘ona ajratilgan (6.1-rasm).

OSI modelining yuqori yettinchi pog‘onasi qo‘llanish pog‘onasi bo‘lib, unda foydalanuvchilar terminal tizimlarida va ular o‘zaro hamkorlik qiladigan tarmoqning oxirgi tizimlarida bajariladigan qo‘llanish jarayonlari o‘zaro hamkorligi boshqaruvi amalga oshiriladi.

Oltinchi pog‘ona-taqdimot pog‘onasi, yettinchi pog‘onadan kelgan ma'lumotlar mazkur tarmoqda har qanday ma'lumot taqdim etiladigan ko‘rinishga aylantiriladi. Bu orqali tarmoq oxirgi tizimlari sifatida komp'yuterning har xil turlarini qo‘llashni cheklamaydi. Bu yerda ma'lumotlarni siqish, ularni shifrlash amalga oshiriladi.

Beshinchi pog‘ona-seans pog‘ona, foydalanuvchilarning uzoqlashgan jarayonlari o‘rtasida aloqa seansini ochish uchun mo‘ljallangan. U shartli adreslarni, ya'ni axborotni kiritish/chiqarish nuqtalari raqami yoki oxirgi tizimlarni o‘zaro bog‘langan portlarini aniqlash bilan shug‘ullanadi.

Portlarni band qilish paytidan boshlab ma'lumotlarga kirish va chiqish portlari raqamlari beriladi.

Qo’llanish (ilova) jarayoni
Oxirgi tizim portlar Oxirgi tizim

6.1-rasm. Ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish etalon modeli.

To‘rtinchi pog‘ona transport pog‘onasi. Uning protokoli transport protokoli deb nomlanadi. U yuboruvchidan qabul qiluvchiga ma'lumotlar trasportirovkasini ta'minlab beradi va tarmoq bo‘yicha ma'lumotning transportirovka uslubini aniqlab beradi. Yuqori pog‘onadan keladigan ma'lumotni taqsimlab, manzil va xizmat axborotli sarlavha berish va paket ko‘rinishida tarmoqqa uzatish mazkur pog‘ona uchun xosdir. Bu pog‘onada oxirgi foydalanuvchiga paketlarning to‘g‘ri borish tartibi nazorat qilinadi.

Uchinchi pog‘onada bajariladigan tarmoq protokoli ma'lumot paketlari marshrutini tanlash ta'minlanadi.

Ikkinchi pog‘ona-kanal pog‘ona, tarmoq pog‘onasida tanlangan marshrutda qo‘shni punktlar bilan fizikaviy ulanish so‘rovini ta'minlab beradi va paketlarni uzatishdagi zarur ketma-ketlikni tashkil qiladi. Bunda ular guruhga birlashishi mumkin va kadr deb nomlanuvchi tuzilmani tashkil qiladi. Kadr xatto o‘z ichiga bitta paketni kiritsa ham maxsus sarlavha va chegaralovchi ramkalar bilan ta'minlanadi. Shu yerdayoq tugunda paketlarning to‘g‘ri qabul qilinganligi nazorat qilinadi va xato topilganda paketni qayta uzatishga so‘rovnoma jo‘natiladi.

Birinchi - fizikaviy pog‘onada uzatish muhiti bilan interfeys amalga oshiriladi va aloqa liniyasi bo‘yicha kadrlarni bitma-bit uzatilishi bajariladi.

OSI modelining barcha pog‘onalari vazifalarini ikki guruxga ajratish mumkin: tarmokning aniq texnik joriy etilishiga bog‘lik bo‘lgan vazifalar va qo‘llanish dasturlari bilan ishlashga muljallangan vazifalar. Quyi uchta pog‘onalar – fizikaviy, kanal va tarmoq – tarmoqqa bog‘lik xisoblanadi, ya'ni, bu pog‘onalarning protokollari tarmoqning texnikaviy amalga oshirilishi va foydalaniladigan kommunikasiya vositlalari va qurilmalari bilan bog‘langan. Yuqori uchta pog‘ona – qo‘llanish, taqdimot va seans– qo‘llanishga mo‘ljallangan va tarmoq tashkil etilishining texnik xususiyatlariga unchalik bog‘lik emas. Bu pog‘onalar protokollariga tarmoq topologiyasining ixtiyoriy turdagi uzgarishi, qurilmalarni almashtirish yoki boshka tarmoq texnologiyasiga o‘tish ta'sir etmaydi. Transport pog‘onasi oraliq xisoblanib, u quyi pog‘onalar faoliyatini yuqoridagilarga ta'minlaydi.

OSI modelini rivojlantirishning asosiy motivatsiyasi standartlashtirish uchun asos yaratishdan iborat edi. Model doirasida har bir pog’onada bir yoki bir nechta protokol standartlari ishlab chiqilishi mumkin. Model ushbu pog’onada bajariladigan funktsiyalarni umumiy ma'noda belgilaydi va standartlarni ishlab chiqarish jarayonini ikki jihatdan osonlashtiradi:

• Har bir pog’onaning funktsiyalari yaxshi aniqlanganligi sababli, standartlar har bir pog’ona uchun mustaqil va bir vaqtning o'zida ishlab chiqilishi mumkin. Bu standartlarni ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi.

• Pog’onalar orasidagi chegaralar aniq belgilanganligi sababli, bir qavatdagi standartlarning o'zgarishi boshqa qavatdagi mavjud dasturlarga ta'sir ko'rsatmasligi kerak. Bu yangi standartlarni joriy etishni osonlashtiradi.

6.2.-rasmda OSI modelining bunday asos sifatida ishlatilishi tasvirlangan. Umumiy aloqa funktsiyasi etti xil pog’onaga bo'linadi. Ya'ni, umumiy funktsiya bir qator modullarga bo'linib, modullar orasidagi interfeyslarni iloji boricha soddalashtiradi. Bundan tashqari, axborotni yashirishni loyihalashtirish printsipidan foydalaniladi: Quyi pog’onalar ko'proq darajadagi tafsilotlar bilan bog'liq; yuqori pog’onalar ushbu tafsilotlardan mustaqil. Har bir pog’ona keyingi yuqori pog’onaga xizmatlarni taqdim etadi va boshqa tizimlardagi teng pog’onadagi protokolni amalga oshiradi.

6.2.-rasm. OSI modeli standartlashtirish uchun asos sifatida ko’rinishi

Har bir pog’ona uchun talab qilinadigan standartlashtirishning mohiyatini aniqroq ko'rsatadian bo’lsak, uchta element ahamiyatlidir:

• Protokolning spetsifikatsiyasi: Turli xil tizimlardagi bir pog’onadagi ikkita subyekt protokol yordamida hamkorlik qiladi va o'zaro ta'sir qiladi. Ikki xil ochiq tizim ishtirok etganligi sababli, protokol aniq ko'rsatilishi kerak. Bunga almashinadigan protokol ma'lumotlar birliklarining formati, barcha maydonlarning semantikasi va PDU (Protocol Data Unit, protokolning ma’lumot birligi)larning ketma-ketligi kiradi.

• Xizmat ta'rifi: ma'lum bir pog’onada ishlaydigan protokol yoki protokollardan tashqari, har bir qavat keyingi yuqori pog’onaga taqdim etadigan xizmatlar uchun standartlar kerak. Odatda, xizmatlarning ta'rifi qanday xizmatlar ko'rsatilishini emas, balki qanday xizmatlar ko'rsatilishini belgilaydigan funktsional tavsifga tengdir.

• Manzil: Har bir pog’ona keyingi yuqori pog’onada sub'ektlarga xizmatlarni taqdim etadi. Ushbu obyektlarga xizmatga kirish nuqtasi SAP (Service Access Point) orqali murojaat qilinadi, shuning uchun tarmoq xizmatiga kirish nuqtasi (NSAP) tarmoq xizmatidan foydalanuvchi transport vositasini ko'rsatadi.

OSI arxitekturasidagi qo'shni pog’onalar orasidagi xizmatlar primitivlar va parametrlar bilan ifodalanadi. Primitivlar bajariladigan funktsiyani belgilaydi, parametrlar esa ma'lumotlarni uzatish va ma'lumotlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Primitivning haqiqiy shakli amalga oshirishga bog'liqdir. Masalan, protsedura chaqiruvi.

Xizmat ko'rsatishning xususiyatlari 6.3.-rasmda keltirilgan.

6.3.-rasm. Xizmat ko’rsatish ketma-ketligi
Ushbu hodisalar ketma-ketligi tasdiqlangan xizmat (tashabbuskor so'ralgan xizmatning boshqa tomonida kerakli natijani berganligini tasdiqlaydi), yoki tasdiqlanmagan xizmat (tashabbuskor so'ralgan harakat amalga oshirilganligi to'g'risida hech qanday tasdiq olmaydi) turi bo’ladi.

Nazorat savollari:

1. Ma'lumotlar qayta ishlashning taqsimlangan tizimi qanday tashkil etilgan?

2. Ochiq tizimlarining tavsiflari va vositalarini aniqlaydigan konseptual asosi nima?

3. Ochiq tizimlar o‘zaro bog‘lanish modeli pog‘onalarida ma'lumotlarni qayta ishlash jaraenlari qanday amalga oshiriladi?

4. OSI modeli ahamiyati nimadan iborat?