Kompyuter grafikasi haqida

Kompyuter grafikasi haqida

Reja:
 1.Kirish :

  1.  Кompyuter grafikasi va animasiyasi tushunchasi.

 2. Asosiy qism :

  1.  Кompyuter grafikasi turlari.

  2.  Кompyuter grafikasi bilan ishlovchi dastur sinflari.

  3.  2 va 3 o’lchovli grafika

 3. Xulosa :

Kompyuter grafikasi tarixi

• 
  Kompyuter grafikasi – kompyuter yordamida yaratilgan, asosan, maxsus grafik apparat va dasturiy taminotlar vositasida yaratilgan tasviriy ifoda, ya’ni suratlar va filmlardir. Bu kompyuter ilmiy olamidagi ulkan va eng so’nggi sohalardan biridir. Kompyuter grafikasi iborasi 1960- yilda birinchi bo’lib Boeing kompaniyasi kompyuter grafikasi tadqiqotchilari Verne Hudson va William Fetter tomonidan kashf etilgan. Iboraning qishqartma shakli CG (Computer Graphics) bo’lsada, ba’zan uni CGI («Computer Generated Imaginary», ya’ni kompyuterda hosil bo’lgan tasavvur) deb talqin qilinadi.
  
• 
  Kompyuter grafukasining o’z ichiga oladigan asosiy yo’nalishlari: interface design (interfeys dizayn), sprite graphics (sprayt grafiks), vector graphics (vector grafika), 3D modeling (3D modellash), shaders (sheyders), GPU design (GPU dizayn), computer vision (kompyuter vision) va boshqalar hisoblanadi. Uning asosiy metodikasi asosan, geometriya, optika va fizika fanlariga mutloq bog’liqdir. Kompyuter grafikasining vazifasi san’at va tasviriy ifodani foydalanuvchiga samarali va mazmunli aks ettirish va harakatllanuvchi dunyodan olingan obyektga ishlov berishdan iborat. Kompyuter grafikasi yordamida kompyuterni tushunib, u bilan o’zaro hamkorlikda hayoliy tasvirimizni yaratish oson kechadi. Kompyuter grafikasi rivojlanishi ko’pgina axborot vositalariga sezilarli darajada ulkan ta’sir ko’rsatdi va animatsiya, film, reklama, video o’yinlar umumiy olganda, grafik dizayn olamidagi inqilobga sabab bo’ldi.
  
• 
  Umumiy ma’lumot.
  
• 
  Kompyuter grafikasi atamasi juda keng ma’noni – “kompyuterdagi yozuv va tovushdan tashqari deyarli barcha narsalarni” ifodalay oladi. Odatda, kompyuter grafikasi atamasi bir qancha ma’nolarni ifodalaydi:
  
• 
  tasviriy ifodaning kompyuter tomonidan namoyish etish va harakatlantirish (boshqarish);
  suratni yaratish va harakatlantirishda qo’llaniladigan turli xil texnologiyalar;
  kompyuter ilmi sohasiga kiruvchi (uni ichidagi, mansub) soha bo’lib, qaysiki raqamli sintezlash va ko’rilayotgan tarkibiy qismni boshqarishning usullarini o’rganadi.
  Kompyuter grafikasi hozirgi kunda juda keng tarqalgan. Kompyuter tasviri hozirda televideniyeda, gazetalarda, masalan, ob- havo yangiliklari yoki tibbiy tekshiruv va jarrohlik muolajalarining barcha turlaridako’ng ko’lamda foydalanib kelinmoqda. Yaxshi ishlangan grafika murakkab statistikalarni tushunish va talqin qilishga qulay bo’lgan tarzda ifodalay oladi. Axborot vositalarida bunday grafikalar gazetalar, yangiliklar, hisobotlar va boshqa ko’rgazmali materiallarda foydalaniladi. Hayoliy narsani ko’rsatib berish uchun ko’plab muchli manbaalar rivojlantirildi. Kompyuter tasavvurni hosil qilishni bir necha turlarga ajratadi: 2 o’lchamli (2D), 3 o’lchamli (3D) va jonlangan grafika (animated graphics). Texnologiya rivojlanib borishi bilan 3D kompyuter grafikasi ham keng ommalasha boshladi, biroq 2D kompyuter grafikasi haligacha keng miqyosda foydalanilib kelinmoqda. Raqamli sintezlash va ko’rilayotgan tarkibiy qismni boshqarish(harakatlantirish) usullarini o’rganadigan kompyuter ilmi sohasi kompyuter grafikasimi yuzada keltirdi. O’tgan o’n yil mobaynida axborot vizualizatsiya va 3 o’lchamli hodisalar (arxetukura, metrologiya, meditsina, biologiya va hokazo) asosi hisoblangan maxsus vizualizatsiyalar kabi ixtisoslashgan sohalar keng miqyosda rivojlandi.
  

Кompyuter grafikasi. 2 va 3 o’lchovli grafika

Кompyuter grafikasi va animasiyasi tushunchasi.
Кompyuter grafikasi o’zoq yillar davomida vujudga kelib, 1960 yillarda ham to’laqonli grafik tizimlar mavjud bo’lgan. Hozirgi kunda kompyuter grafikasi (КG) va kompyuter animasiyasi (КA) atamalaridan foydalaniladi. Кopyuter grafikasi tushunchasi statik tasvirlar bilan ishlashning barcha ko’rinishlari o’z ichiga olsa kompyuter animasiyasi dinamik o’zgaruvchi tasvirlar bilan ishlaydi.

Кompyuter grafikasi – EHM boshqaruvida grafik ob’ektlarni kiritish, chiqarish, tasvirlash, o’zgartirish va tahrirlashdir.

Кompyuter animasiyasi – ekranda tasvirlarni “jonlantirish”, kompyuterda dinamik tasvirlar sintezidir.

Кompyuter grafikasi – informatikaning mahsus qismi bo’lib, dasturiy-apparat hisoblash komplekslari yordamida tasvirlarni yaratish va qayta ishlash usullari va vositalarini o’rganadi.

Virtual fazoda xajmli ob’ektlarni yaratish usullarini o’rganuvchi soha uch o’lchovli (3D) grafika deb nomlanadi. Odatda unda tasvir yaratishning vektorli va rastrli usullaridan foydalaniladi.
Кompyuter grafikasi turlari.

To’zilishiga ko’ra tasvirlar rastrli yoki vektorli bo’lishi mumkin. Masalan tasvir xosil qilishda skaner uni ko’pgina mayda elementlar (piksellar)ga bo’lib chiqadi va ulardan rastrli surat xosil qiladi.

Piksel – bu rastrli tasvirning eng kichik elementi bo’lib, uning rangi kompyuter xotirasiga bitlarning ma’lum bir miqdori vositasida kiritiladi. Masalan 800x600 suratda bu sonlar gorizontal bo’yicha (800) va vertikal bo’yicha (600) piksellar sonini belgilaydi. Piksellar soni qanchalik ko’p bo’lsa tasvirning ekrandagi va qoq’ozda chop etilgandagi sifati (razreshenie) yuqori bo’ladi.

Vektorli grafikada tasvirlar matematik egri chiziqlarni rangi va bo’yalish rangini ko’rsatish orqali xosil qilinadi. Masalan oq fondagi qizil ellips bor yo’q’i ikki formula – to’q’ri to’rtburchak va ellipsning ranglari, o’lchamlari va joylashuvini aniqlovchi formulalari orqali tasvirlanadi. Demak, bunday tasvirlash kompyuter xotirasida rastrli rasmdan ko’ra kamroq joy egallaydi.

Vektorli tasvirlarning yana bir afzalligi – ularning sifatini yo’qotmagan xolda kattalashtirish yoki kichiklashtirish imkoniyatidir. Ob’ektlarni masshtablash matematik formulalardagi mos koeffisientlarni kattalashtirish yoki kichiklashtirish orqali amalga oshiriladi.

Shunday qilib rastrli yoki vektorli formatni tanlash tasvir bilan ishlash maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan xolda amalga oshiriladi. Rangni o’zatishning fotografik aniqligi talab etilgshanida rastrli formatdan foydalanish lozim. Logotip, sxemalar va chizmalarni tasvirlashda vektorli formatdan foydalanish maqsadga muvofiq. Shuni ta’kidlash lozimki, rastrli va vektorli tasvirlashda (matn ham) grafika ekranga yoki chop etish qurilmasiga nuqtalar jamlanmasi sifatida o’zatiladi.
Кompyuter grafikasi bilan ishlovchi dastur sinflari.

Xozirgi ko’nga kelib kompyuter grafikasi va animasiyasi vositalari kirib bormagan soxani topish qiyin.

Кompyuter grafikasi va animasiyasi vositalarini qo’llanish soxasiga ko’ra quyidagi guruxlarga ajratish mumkin:

·    poligrafiya ishlari uchun mo’’ljallangan kompyuter grafikasi dasturlari;

·    ikki o’lchamli rang tasvir kompyuter grafikasi;

·    taqdimot ishlari uchun mo’’ljallangan dasturlar;

·    ikki o’lchamli animasiya dasturlari;

·    uch o’lchamli animasiya dasturlari;

·    ikki o’lchamli animasiya dasturlari;

·    ikki o’lchamli va uch o’lchamli animasiya dasturlari;

·    videotasvirlarni qayta ishlovchi komplekslar;

·    ilmiy vizuallashtirish ishlarini bajaruvchi dasturlar.

Кompyuter grafikasi va animasiyasi dasturlari rassom va dizaynerlar, poligrafchi va kinematografchilar, kompyuter o’yinlari va o’qitish dasturlari yaratuvchilari, klipmeyker va olimlar, shuningdek o’z faoliyatida turli formatdagi tasvirlardan foydalanuvchi barcha mutaxassislarda ham katta qiziqish uyg’otadi.

Poligrafiya ishlari va rasm chizish uchun mo’ljallangan kompyuter grafikasi dasturlari matnni turli ko’rinishdagi illyustrasiyalar bilan to’ldirish, saxifalar dizaynini yaratish, hamda yuqori sifatli poligrafiya maxsulotlarini chop ettirish imkoniga egadirlar. Bunday dasturlarga misol qilib, tasvirlarni qayta ishlash imkonini beruvchi Adobe Photoshop rastrli paketini keltirish mumkin. Bu va sho’nga o’xshash paketlar rastrli tasvirlarni taxrirlash va montaj qilish uchun zarur bo’lgan vositalardan: skanerlangan tasvirlar rangini korreksiyalash, fotosuratlarni «tekislash», maxsus effektlar va maskalardan foydalanish imkonini beradi. Paketning so’nggi versiyalari tasvirlarning ko’p qatlamli to’zilmasini qo’llash vektorli konturlarni yaratish va taxrirlash imkoniyatlariga ham ega. Paket tarkibiga turli maskalar, ko’p sonli filtrlardan tashqri rang bilan ishlash va maxsus effektlarni yaratishga mo’’ljallangan vositalar majmui kiritilgan.

Rastrli paketlardan tashqri poligrafiya ishlari uchun mo’ljallangan vektorli kompyuter grafikasi dasturlari ham mavjud. Bulardan Windows tizimi uchun mo’ljallangan Adobe Illustrator va Corel Draw dasturlari haqida aytib o’tish lozim. Illstrator illyustrasiyalar yaratish, sahifalarning umumiy dizaynini ishlab chiqish hamda tayyor tasvirni yuqori sifatda chop etishga mo’ljallangan. Paket ihtiyoriy shakldagi simvollar va figuralarni yaratib, so’ng ularni masshtablash, aylantirish(o’z uqi atrofida) va deformasiyalash imkoniyatlaridan tashqari matn va ko’p varaqli xujjatlarni qayta ishlash vositalariga ega.

Corel Draw vektorli paketi rasm chizishdan tashqari turli grafiklarni tayyorlash va rastrli tasvirlarni taxrirlash ishlarini bajara oladi. Bu dastur fayllarni boshqarish, kompyuter displeyida slayd-filmlar namoyish etish, «qo’lda» chizish va tasvir qatlamlari bilan ishlash, uch o’lchamli maxsus effektlarni qo’llash, matnni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan. Bulardan tashqari Windows muxitida ishlovchi Adobe PhotoStyler, SGI va Macintosh kompyuterlari uchun mo’ljallangan Barco Creator, Live Picture, Scitex Blaze, Linotype Da Vinci, Eclipse, Pixelfx dasturlari ham keng tarqalgan. Barco Creator dasturi o’zining ishlash tezligi, hamda keng funksional imkoniyatlari bilan ajralib turadi.
Taqdimot ishlari dasturlari.

Makintosh va Windows muxitlarida ishlatiluvchi taqdimot dasturlar paketidan anchadan buyon mavjud dasturlar guruxini ajratib ko’rsatish mumkin. Bu guruxga Lotus firmasining Freelance Graphics, Software Publishing firmasining Harvard Graphics, Microsoft korporasiyasining Power Point dasturlari kiradi. Bu dasturlarni ishlab chiquvchilari xar bir yangi versiyasi(rusumi)da ishlatiladigan vositalarni ko’paytirib imkoniyatlarini kengaytiradilar.

Makintosh va Windows muxitlaridagi yangi turdagi taqdimot dasturlari paketi multimedia vositalarini yanada to’liq ishlatishga mo’’ljallangan. Bu dasturlar video a tovushli fayllarni qulay o’zatish (improt qilish), diagrammalarda annimasiya vositalaridan keng foydalanish imkonini beradi .

Yangi turdagi taqdimot dasturlar katoriga Makromedia firmasining Action hamda Gold Disk firmasining Astound dasturlar paketi (tuplami) kiradi.

Power Point dasturi MS OFFICE dasturlar to’plami tarkibiga kiradi. Undan foydalanish oson, qulay. Dasturda o’rgatuvchi o’quv dasturi, tayyor taqdimot namunalari, matn bilan ishlash vositalari, boshlovchilar uchun foydali yordam tizimi mavjud .

Power Point dasturida ichki multimedia vositalari bo’lmasada, bu vositalarni OLE-2(Object Linking and Embedding) texnologiyasi yordamida kengaytirish va to’ldirish mumkin.

Astound dasturi( paketi) yangi taqdimot dasturlari ichida eng yaxshilaridandir. U ishlatilishi soddaligi bilan ajralib turadi. Tovushli kliplar, harakatli tasvirlar va multimedianing boshqa elementlaridan bir vaqtning o’zida baravar (sinxron) ishlatishga imkon beradi.

Taqdimot dasturlari ichidan OS/2 va Macintosh muxitida ishlovchi komponovka (ihchamlashtirish, birlashtirish) va dizayn vositalariga ega Adobe Persuasion dasturini, Windows muxitida ishlovchi kuchli rasm chizish vositalari qulay boshqaruvga ega Novell Presentations dasturini, hamda slayd-ko’rgazmalar uchun Lifeboat Publishers firmasining Demo-it dasturini, taqdimotlar imkoniyatlarini kengaytirish uchun mo’ljallangan Macromedia firmasining Director dasturlarini aloxida e’tiborga olish kerak bo’ladi.

lmiy vizuallashtirish dasturlari

Ilmiy vizuallashtirish dasturlari nafaqat maxalliy rejalashtirish masalalarini hal qilishga, balki quyosh portlashlarini vizualashtirish masalalarini hal qilishgacha mo’ljallangan.

ShК da ishlatiladigan ilmiy va muxandislik grafikasi dasturlari ichidan Golden Software firmasining Surfer va Grapher, MapViewer dasturlarini aloxida ko’rsatish mumkin. Bu dasturlar tekislik va grafiklar hamda rangli kartalar(xaritalar) yaratish uchun mo’ljallangan. Ular DOS va Windows muxitlarida ishlaydi. Rangli grafik va xaritalarni bu dasturlar yordamida ixtiyoriy monitor yoki tashqi qurilmalarga chiqarish mumkin. Surfer paketi z=f(x,y) ko’rinishdagi funksiyalar bilan aniqlanadigan ikki o’lchovli berilganlarga ishlov berish va vizuallashtirishga mo’ljallangan. U tekislikning raqamli modelini ko’radi, yordamchi amallarini bajaradi hamda natijalarni vizuallashtiradi. Grapher dasturi y=f(x) ko’rinishdagi funksiyalarga ishlov berish va grafiklarini yasashga mo’ljallanagan. Unda bir rasmdagi grafiklar soni va grafiklardagi egri chiziqlar soni cheklanmagan. Xar bir egri chiziq 32000 tagacha nuqtadan iborat bo’lishi va bir grafikda xar hil o’lchovli, masshtabli bir nechta koordinata o’qlari bo’lishi mumkin. MapViewer paketi kartalarni kiritish taxrirlash-masshtablarni o’zgartirish, koordinatalarni o’zgartirish hamda kartalar bilan bog’lik raqamli axborotga( masalan- demografik ma’lumotlarga) ishlov berish va grafik ko’rinishda chiqarish imkonini beradi.

Yuqorida keltirilgan vizuallashtirish dasturlaridan tashqari umumiy holda ishlatiladigan quyidagi vizuallashtirish dasturlari ham bor: IRIS Explorer, VIS-5D, PV- Wave, Khronos, Data Visualizer, Data Explorer.

SGIdagi Earth Watch dasturi yordamida Er ob–xavo sharoitining uch o’lchovli tasvirini modellashtirish va ko’rsatish, kosmik suratlar asosida topologik tekisliklarini ko’rish hamda ob-havo ma’lumotlarini bir xafta oldin berish mumkin.



Video va komponovka bilan ishlash tizimlari.

Raqamli videotasvirlarga ishlov berish dasturlari hamda ikki o’lchovli va uch o’lchovli grafikadan foydalangan holda ko’pqatlamli kompozisiyalarni yaratish, murakkab(s’yomka) suratga olish jarayoni o’rnini egallashi, kompyuter grafikasi yordamida suratga olingan materiallarga ishlov berish, suratga olingan materiallarni kompyuter animasiyasi bilan qo’shish, natijalarni kino va videotasmalarga chiqarish mumkin.

Windows va Macintosh muxitlarida ishlovchi videotasvirlarni taxrirlash dasturi Adobe Premier raqamlashtirilgan videoni, statik tasvirlarni va tovushli fayllarni montaj qilish imkonini beradi. Paketning eng oxirgi versiyasi (rusumi) turli usullar bilan bir nechta mustaqil videoroliklarga ishlov berish, ko’pgina filtrlardan foydalanish, maxsus effekt va shriftlarni xosil qilish imkoniga ega. Bu dasturning raqobatchilari sifatida ATI firmasining MediaMerge dasturini, eng kuchli dasturlardan yuqoridagi Adobe firmasining CoSA After Effects dasturini ko’rsatish mumkin. SGI muxitida ishlovchi Composer dastur Alias/Waferfront firmasining maxsulotidir. Bu dastur maxsus effektlarni yaratish, videoyozuv vositalari, kompleks saxnalarni xosil qilish uskunalaridan foydalanish imkoniga ega .Shular yordamida yuqori sifatli video maxsulotlarni yaratish, yozish, taxrirlash, mumkin. Bulardan tashqari alohida kadrlarni va animsiyali kliplarni kompanovka qilish, aralashtirish (mikshirovat), ularga maxsus effektlarni matnlarni qo’shish mumkin. Paket (dastur) nafaqat videoyozuvning oxirgi natijasini, balki oraliq kadrlarni (natijalarni) quyi imkoniyati kichik ekranlarda ko’zatish, ko’rish mumkin.

Composer dasturi barcha kino va videoformatlarni hamda video bilan ishlovchi qurilmalarni qo’llash imkonini beradi. Bu dasturlardan tashqari SGI muxitida videoga ishlov beruvchi Chiron firmasining Liberty, Integrated Research firmasining Harmony, Parallax firmasining Matador, Avid firmasining Media Suite Pro, Discreet Logic kompaniyasining Flint paketi, Flame, Interno, XAOS firmasining Pandemonium dasturlari mavjud.

Modellashtirish 2 o’lchovli va 3 o’lchovli (2D va 3D).

2 o’lchovli va 3 o’lchovli modellashtirish dasturlari dizaynerlik va muxandislik ishlanmalari uchun qo’l keladi. Bulardan tashqari bu dasturlarni uch o’lchovli animasiya, poligrafik, taqdimot paketlari bilan to’ldirish mumkin.

Modellashtirish dasturlari ichida WINDOWS muxitida ishlatiluvchi eng kuchli avtomatlashtirilgan loyixalash tizimi sifatida Autodesk firmasining AutoCad dasturini olish mumkin. Odatda, AutoCad ni avtomatlashtirilgan loyixalash tizimi(SAPR)ning grafik yadrosi sifatida qabul qiladilar. Dastur yordamida turli chiziq, yoy, matnlar xosil qilish, taxrirlash, 2D va 3D modellarni yaratish, loyixalash jarayonida vujudga keladigan ko’pgipa muammolarning yechimini avtomatlashtirish, xususiy ssenariy va makrokomandalar yaratib, aniq(konkret) masala va ilovalarga tizimni sozlash, adaptasiya qilish mumkin.

AutoCad paketi Auto LISP ichki dasturlash tiliga ega bo’lib, uning yordamida foydalanuvchi yangi buyruqlarni xosil qilishi va xatto yuqori darajadagi dasturlash tillaridan foydalanishi mumkin.

IBM va Macintosh muxitlarida uch o’lchovli modellashtirish uchun ko’pincha Alias/ Wavefront firmasining splaynli modellashtirish dasturi Sketch! ishlatiladi. Bu dastur yuqori sifatli vizuallashtirish imkonini beradi. Ray Dream Designer dasturi esa maxsus modellashtirish vositalari to’plamiga ega bo’lib, tasvirning fotorealistik sifatiga erishish imkonini beradi.Macromedia firmasining MacroModel paketi va Auto.des.sys firmasining Form.Z dasturi uch o’lchovli ob’ektlarni modellashtirish va deformasiyalash vositalariga ega.

IBM ga mos kompyuterlarda yana Crystal Graphics firmasining Crystal 3D Designer dasturidan foydalanish mumkin. Bu dastur vizuallashtirish, soyali effektlar hosil qilish, yuzalarga materiallarni joylashtirish (nalojenie materialov na poverxnosti) vositalariga ega . Silicon Graphics ning ishchi stansiyalarida ishlatiluvchi eng kuchli modellashtirish va dizayn dasturlari qatoriga Alias/ Wavefront firmasining Designer, Studio va AutoStudio dasturlarini kiritish mumkin. Bu dasturlar yordamida bir vaqtning o’zida 2D va 3D modellar bilan ishlash hamda mavjud avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari bilan mujassamlashish masalasining yechimini topish mumkin.

Designer dasturi splaynlar asosida yuqori darajada modellashtirishni qo’llash bilan birga geometrik ob’ektlar xususiyatlarini baxolashning yetarli vositalariga, animasiyaning qulay uskunalariga hamda renderingning sifatli moduliga ega.

Designer imkoniyatlarini to’ldirib, kengaytirib Studio ga aylantirish mumkin. Studio dasturi modellashtirish imkonining yuqoriligi, yo’zalar va egri chiziqlar bilan ishlash tizimining mukammalligi, geometrik ob’ekt, rendering va rasm chizishni baxolashning qo’shimcha imkoniyatlari bilan Designer dan farq qiladi. AutoStudio esa Studio dasturiga avtomobil dizaynerlari uchun maxsus ishlab chiqilgan, modellar va animasiyani taxrirlovchi maxsus vositalar qo’shilishi natijasida vujudga kelgan. Shuningdek, bu dasturlar Silicon Graphics ning ko’pprosessorli modellarida ishlatilishi uchun qo’shimcha vositalar va imkoniyatlar bilan to’ldirilishi, kengaytirilishi mumkin. SGI muxitida ishlovchi avtomatlashtirilgan loyixalash tizimlari ichida yana Engineering Animation firmasining Vislab dasturini aytib o’tish mumkin. Bu dastur dizayn va muxandislik masalalarining vizual yechimini yaratish(xosil qilish) imkonini beradi.

Кompyuter grafikasida 2 va 3 o’lchovli grafikaning ahamiyati

2 o’lchovli va 3 o’lchovli modellashtirish dasturlari dizaynerlik va muxandislik ishlanmalari uchun qo’l keladi. Bulardan tashqari bu dasturlarni uch o’lchovli animasiya, poligrafik, taqdimot paketlari bilan to’ldirish mumkin.

2 o’lchovli va 3 o’lchovli grafikaning  turli hil kasblarda ishlatiladi va ulardan ko’plab kino yaratuvchilar keng foydalanishadi.

Axborot texnologiyalari va Internet rivoj topib borayotgan bugungi kunda ulardagi axborot hajmi ham axborotlarni boshqarish strukturalari ham ancha murakkablashdi. Butun dunyo “axborot omboriga” aylangan Internetda har soniyada minglab yangi web-sahifalar va web-saytlar paydo bo`lmoqda.

Har bir web-sayt o`zining ma`lumotlar hajmi, tuzilish strukturasi va dizayniga egadir. Bunday saytlarni tuzishda turli usullar mavjud bo`lib ular o`zlarining imkoniyatlari va qulayliklari bilan boshqalaridan ajralib turadi. Bugungi kunda web – saytlarni tuzish va kontentlarni boshqarishda ikki usulni alohida takidlab o`tish mumkin. Ulardan biri hozirda judayam ommalashgan Portal texnologiyasi, ikkinchi texnologiya bu web – dizayn sohasidagi yangi va ancha istiqbolli Mashup texnologiyadir.

Bugungi kunda web-saytlarni tuzishda ananaviy va keng tarqalgan texnologiya bu — Portal texnologiyasidir. Bu texnologiyani rivojlanishi uchun juda ko`p izlanishlar amalga oshirilgan. Bu izlanishlar natijasida Portal texnologiyasining keng yoyilishiga erishildi. Shunga qaramay web – sayt yaratishning Portal modeli bir qancha kamchiliklarga ega.

Portal texnologiyasida web-sayt tuzish va uni Internetga joylashtirish uchun ko`p vaqt va mablag` talab etiladi. Masalan, biror tashkilotning web – saytini tuzish uchun ushbu sohada yetarlicha bilimga ega bo`lgan mutaxasisga murojaat etish kerak. U web – saytni ma`lum muddatda tayyor holatga keltiradi, uni Internetga joylashtiradi, bu orada ancha vaqt, mehnat va mablag` sarflanadi. Saytni Internetga joylashtirgandan keyin uni boshqaruvchi administrator kerak bo`ladi, buning uchun yangi ishchi kuchi kerak bo`ladi, agar sayt judayam murakkab bo`lsa bu ishlarni bir shaxs emas, balki guruh bo`lib amalga oshiriladi. Bu guruhning har bir a`zosini oylik maosh bilan ta`minlash kerak bo`ladi. Portal texnologiyada tuzilgan web – saytlarni o`zgartirish ham murakkab jarayon hisoblanadi, bundan tashqari ushbu saytdagi ma`lumotlarni yangilab turish zarur.

Mana shu kamchiliklarni bartaraf etish uchun Mashup texnologiyasini qo`llash kerak bo`ladi. Хo`sh bu qanday texnologiya? Uning afzalliklari nimadan iborat? Eng avvalo Mashup haqida umumiy ma`lumotlarni bilib olish kerak.

Mashup bir qancha manbaalardan ma`lumotlarni bir ilovaga joylashtirish va ularni boshqarishni ta`minlovchi texnologiyadir. Mashupda qo`llaniladigan kontentlar boshqa saytlar va internet хizmatlaridan ochiq interfeys yoki amaliy dasturlash interfeysi — ADI (ingliz tilidan API – Application Programming Interface) orqali olinadi. Shu o`rinda yopiq interfeysdan foydalanish Mashup bo`lmasligini eslatib o`tish joiz. Boshqa usullarda kontentlarni olish web-fidlar ya`ni RSS yoki HTML-sahifa parsing bo`lishi mumkin.

Mashupni tuzish uchun alohida administratorlar talab etilmaydi, uni web – texnologiyalaridan хabari bor oddiy foydalanuvchi ham tuzishi mumkin. Buning uchun mashup dasturiy ta`minoti (masalan, IBM Mashup Center) qo`llaniladi. Ushbu dasturiy ta`minot yordamida foydalanuvchilar o`zi uchun qulay bo`lgan ko`rinish va o`zi uchun kerakli bo`lgan ma`lumotlarni o`zida jamlagan web-sayt tuzishlari mumkin.

Mashupni tashkil etishda uni xavfsizlik darajasi va boshqaruviga qarab ikki turga ajratib olish mumkin:
1. Oddiy foydalanuvchi uchun mashup – bu ko`p hollarda Web 2.0 texnologiyaga asoslangan va foydalanish davomida tashkil etiladigan mashup hisoblanadi.
2. Ishlab chiqarish mashuplari – mashupning bu turida xavfsizlik va boshqaruv talablariga katta ahamiyat berilad.
Mashup texnologiya arxitekturasini shartli ravishda uch qismga ajratish mumkin:
1. Kontent provayderi – bu ma`lumotlarning asosiy manbai hisoblanadi. Yuqorida aytib o`tilganidek ma`lumotlar ochiq interfeys yoki web-fidlar orqali olinishi mumkin.
2. Mashup sayti – bu axborot manbaiga bog`liq bo`lmagan holda xizmatlarni taqdim etuvchi web-ilovadir.
3. Mijoz brauzeri – foydalanuvchi uchun mo`ljallangan mashup interfeysidir.

Agar mashup texnologiyani biznes faoliyatiga joriy etilsa, katta natijalarga erishish mumkin. Bu borada mashup foydalanuvchilar uchun yangi xizmatlarni taqdim etadi va axborot almashinuvidagi ba’zi kamchiliklarni bartaraf etadi.

Korxonalar ichki axborot almashinuvida yoki mijozga mahsulot sotish jarayonida axborotning tarmoqqa haddan ziyod ko`p yuklanishi kuzatiladi, bu muammo bilan deyarli barcha korxona va ishlab chiqaruvchilar duch kelishadi. Mashup ma`lumotlarni turli manbaalardan olib, bu holatni bartaraf etadi. Masalan, biror mahsulotni tasvirini ko`rish uchun foydalanuvchi yoki mijoz avvalo qidiruv tizimidan foydalanadi, keyin undagi ma`lumotlar ichidan o`ziga kerakligini qidirib topadi. Bu holatda foydalanuvchi judayam ko`p saytlarni ko`rib o`tadi va axborotning me’yordan oshib ketishi kuzatiladi. Foydalanuvchi (yoki mijoz) va biznes faoliyatini tashkil etgan shaxslarning bu muammolarni hal etish uchun mashup-sayti tuziladi. Mashup-saytida bir turdagi kerakli axborotlar (matn, rasm, video va tovush) jamlanadi va tasniflanadi. Bu holatda foydalanuvchilar o`zlari uchun kerak bo`lgan ma`lumotlarni tez topish imkoniyatiga ega bo`ladilar.

Mashup nafaqat turli ma`lumotlarni birlashtiradi, balki, web – dizayn sohasidagi bir qancha texnologiyalarni ham birlashtiradi, va birgalikda ishlashini ta’minlaydi.

Ba`zi mashuplar faqat JavaScriptda XML kodlar orqali tuzilishi mumkin. Agar murakkabroq mashuplarni tuzish maqsadi qo`yilgan bo`lsa, unda bir qancha texnologiyalarni birlashtirish mumkin, masalan, JavaScript, PHP, CGI, ASP, Google Maps, ma`lumotlar bazasi va boshqa texnologiyalarni o`zaro bog`lab yaxlit bir mashup — sayt tuzish mumkin.

Mashup texnologiyasini yanada aniqroq tushintirish uchun quyidagi turistik firmaning web – saytini misol tariqasida ko`rib o`tamiz. Ushbu misoldan Mashup texnologiyaning Portal texnologiyadan ustun va afzal tomonlarini aniq tahlil etib o`tamiz.

Bizdan biror turistik fimaning faoliyatini aks ettiruvchi va mijozlar uchun yetarlicha axborot bera oladigan web – saytni tuzish talab etilgan bo`lsin. Bu saytda quyidagi ma`lumotlar bo`lishi mumkin. Horijiy davlatlardagi diqqatga sazovor joylar, turli oromgohlar, horijiy mehmonxonalar, ularning narxlari va suratlari, ularning joylashgan o`rni (xaritada), horijiy davlatlarga aviareyslar, har bir davlatga borish uchun ketadigan mablag` va hokazo. Ushbu ma`lumotlarni o`z ichiga oladigan, Portal texnologiyasida yaratiladigan sayt uchun juda ko`p vaqt va mehnat qolaversa, mablag` kerak bo`ladi. Masalan, ma`lumotlarni har xil joydan olib ularni qayta ishlab web – saytga joylashtirish, ularga suratlar qo`yish ancha mehnat va vaqt talab etadi. Bundan tashqari binolarning xaritadagi o`rnini web – sahifaga joylash katta qiyinchilik tug`diradi. Bu ishlarni tugatib web – saytni Internetga joylab, ishga tushirilgandan keyin yana yangi muammo paydo bo`ladi. Bu saytni tez-tez yangilab turishidir. Ba`zi ma`lumotlar o`zgarmasligi mumkin, masalan binolarning suratlari, joylashish o`rni. Lekin narxlar, turli chegirmalar va yangiliklar tez-tez o`zgarib turishi kerak. Bularni ta`minlash uchun web – saytga ishlov berib turuvchi administratorlar kerak bo`ladi. Bu esa o`z o`rnida ish beruvchi uchun noqulay hisoblanadi.

Agar xuddi shu web – saytni mashup texnologiyasi asosida tuzilsa, u ancha oson, tez va arzon bitadi. Web – saytni tuzuvchi shaxs avval saytni strukturasini maxsus dasturiy vositada yaratib, keyin unga ma`lumotlarni turli saytlardan qo`shib qo`yadi. Misol tariqasida ko`rib o`tadigan bo`lsak, turistik firma o`zi sayohat uyushtira oladigan davlatdagi mehmonxonalar saytlaridan kerakli ma`lumotlarni qo`shadi. Bunda mehmonxona haqida umumiy ma`lumot, mehmonxonada qolish uchun ketadigan kunlik harajat, mehmonxona surati bo`lishi mumkin. Uning xaritadagi o`rnini esa Google Maps yordamida hosil qilinadi. Aviareyslar va chiptalar narxini esa O`zbekiston havo yo`llari saytidan olinadi va mashup – saytga biriktiriladi. Keyin ma`lumotlarni turi bo`yicha tasniflanadi. Shu bilan web – sayt tayyor va uni Internetga joylansa, qolgan saytlar o`z ma`lumotlarni yangilaganda bu saytdagi xuddi shu ma`lumotlar ham yangilanib boradi. Bu ishlarni qisqa muddatda amalga oshiriladi va buning uchun ko`p mab`lag` talab etilmaydi. Masalaning yana bir muhim jihati saytdagi tez-tez amalga oshib turadigan yangilanishdir, bu esa foydalanuvchilarning etiborini tortishga asosiy sabablardan biri bo`ladi.

Ko`rib o`tilgan misoldan Mashup texnologiyaning bugungi web – saytlar olamida tutgan o`rnini anglab olish qiyin emas. Mashup — web – dizayn sohasidagi yangi texnologiyadir. Bu texnologiya endi shakllantirilayotganiga qaramay ko`p mutaxassis va qiziquvchilarning e`tiborini o`ziga tortdi. Sababi bu texnologiya o`zining bir qancha qulayliklariga egadir.

Mashup texnologiyaning yutuqlarini quyidagilarda ko`rish mumkin:

1. Mashup joriy ilovalardan ko`p marta foydalanish imkonini beradi.
2. Tezkor amaliy ishlov berishni ta’minlaydi.
3. Saytni yaratishga ketadigan vaqt va mehnatni tejaydi.
4. Mashupni hosil qilish axborot texnologiyalari sohasida xususan web – dizayn bo`yicha chuqur bilim va ko`nikma talab etmaydi.
5. Saytni tuzish jarayonida tuzuvchi hech qanday kodlar yozmaydi.
6. Saytni tuzish va unga ishlov berish jarayonida sarflanadigan mablag`ni tejaydi.
7. Mashup – saytlarida yangilash doimiy va qisqa muddatlar ichida amalga oshirib turadi.
8. Har bir saytning takrorlanmas o`ziga xos dizayn va kontentlarga ega bo`lishi.

Yuqoridagi fikrlarni yanada mustaxkamlash uchun Mashup ekotizimini taxlil etib utamiz. Quyidagi rasmda Mashup ekotizimi tasvirlangan.

Har bir element o`zidan pastki darajada bajarilib, natija esa Mashup – ilovani yaratish hisoblanadi. Mashup – ilova ekotizimining eng yuqori darajasi hisoblanadi, lekin uni ekotizimning quyidagi barcha elementlari mavjud bo`lgandagina olish mumkin.

Mashup – ilova – bu mukammallashtirilgan yangi ilovani tuzish uchun ikki va undan ortiq turli komponentlar birlashmasidan tashkil topgan holat ilovalaridir. Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, Mashup – ilova bu – Mashup texnologiyasi asosida yaratilgan web – ilovadir.

Mashup konstruktori – bu Mashup – ilovani yaratish uchun komponovka muhitidir. U foydalanuvchiga umumiy foydalanishdagi ma`lumotlar va xizmatlarni ichki korporativ ma`lumotlar va xizmatlar bilan birlashtirilishi jarayonida Mashup – ilovalarini vizual komponovka qilish uchun samarador usullarni taqdim etadi.

Vidjet – boshqa bir yoki bir nechta xizmat va kontentlardan foydalanish imkonini beruvchi dasturiy komponent hisoblanadi. Vidjetlarni loyihalashda asosiy e`tibor talab va sozlashlarga qaratiladi. Ko`p miqdorda vidjetlarni hosil qilish uchun vidjetlarga taqdim etiladigan hizmatlar va axborotlarni olish imkoni erkin bo`lishi kerak.

Ma`lumotlar xizmati – bu xizmat provayderi kontentga ruxsatni taqdim etuvchi texnologik muhitni ifodalash tushinchasidir. Odatda bular web – fidlar ya`ni RSS, SOAP/Web Services Description Language (WSDL), Asynchronous JavaScript + XML (Ajax) yoki XML Remote Procedure Calls (XML-RPC) kabi texnologik muhitlardir.

Kontent – bu Mashup – sayti uchun boshqa sayt yoki portallardan olinadigan ma`lumotlar va xizmatlardir. Ba`zi hollarda kontent deyilganda mashup – saytdagi mavjud xizmat va axborotlar ham tushiniladi.

Agar bizda Mashup – ekotizimi mavjud bo`lsa, holat ilovalarini mashup konstruktori yordamida tuzishimiz mumkin. Mashup konstruktorida quyidagi modellar foydalaniladi:

1. Komponovka – ishlab chiqaruvchilar Mashup – konstruktorga qulay bo`lgan vidjet kataloglarini ishlab chiqishi mumkin. Bu katalog o`zida lokal tashkil etilgan va tashqi ruxsat etilgan vidjetlarni jamlaydi. Bu esa foydalanuvchiga mashup – ilovalarini tuzishda zarur bo`lgan xizmat yoki kontentlarni tez joylash va qabul qilish imkonini beradi.
2. Bog`lash – sayt tuzuvchi ( yoki oddiy foydalanuvchi) ilovada o`zi uchun qulay va kerakli xizmatlar va ma`lumotlarni ishlatadi. Ularni Mashup konstruktori yordamida qo`shadi va mashup — ilovalarini vizual holda tez tashkil etadi.
3. Chop etish – tuzuvchi (foydalanuvchi) mashup — ilovalarini barcha uchun qulay tarzda tashkil etadi. Bundan maqsad ilovadan malakali mutaxasislar ham foydalana olishlari va turli jamoalarni tashkil etish mexanizmlarini qabul qila olishlarini ta’minlashdir.



2-rasm. Komponovka, bog`lanish va taqsimlanish modeli
Yuqoridagi jarayonlarda uchta rol alohida ko`rsatib o`tiladi:

1. Ta`minlovchi – u vidjetlarni yozib ularni katalogga qo`shadi. U mualliflar bilan bo`lanib ularni talabini o`rganib chiqadi va kerakli xizmatlarni qo`shadi. Odatda u ma`lumotlar bo`limi ishchisi yoki dastur yoza oladigan boshqa bir shaxs bo`ladi.
2. Muallif – odatda dasturchi bo`lmagan, biznes – foydalanuvchi yoki shu soha eksperti bo`lgan shaxs. Muallif ta`minlovchi tomonidan tuzilgan mashup – ma`lumotlaridan mashup – ilovani hosil qiladi.
3. Malakali mutaxasislar – bu jamoa keyingi jarayonlarda ilovalarni yaxshilash uchun ulardan ko`zlangan maqsad yo`lida foydalanuvchi va jamoaga uning mexanizmlarini qabul qiluvchilardir.

Mashup texnologiyasidan foydalanish jarayonida mualliflik huquqiga alohida e’tabor berish talab etiladi. Ya`ni boshqa sayt yoki portallardan ma`lumot olayotgan shaxslar ushbu ma`lumot egalarining mualliflik huquqlarini buzmasliklari kerak. Eng avvalo olinayotgan web – sayt yoki sahifadagi mualliflik huquqini belgilovchi © belgining mavjudligiga ahamiyat berish talab etiladi. Mashup – sayt egasi boshqa saytdan olgan ma`lumoti ostidagi © belgini o`zining saytida ham aks etib turishini ta`minlashi kerak.

Bu maqoladan shuni ko`rishimiz mumkinki, Mashup texnologiyasi bugungi kun web – dizayn olamida sezilarli o`zgarishlarga sabab bo`la oladi. Albatta bugungi kunda Portal texnologiyasi ustida olib borilgan izlanishlar va sarflangan mablag`lar ushbu texnologiyaning keng tarqalishiga aniqroq aytganda standartlashishiga olib keldi. Lekin kelajak web – dizaynining yangi texnologiyasi sifatida Mashup texnologiyasini olish mumkin. Bu texnologiya ustida olib boriladigan izlanishlar uning yangi kurinishlari va imkoniyatlarini ochib berilishiga umid bog`lanmoqda. Bundan tashqari Portal va Mashup texnologiyalarini bir-birini qo`llab – quvvatlovchi turlari ishlab chiqilishi ham mumkin. Masalan, mashup maxsulotlarini qo`llovchi Portal texnologiyalar va aksincha portal maxsulotlarini qo`llovchi Mashup texnologiyasi. Bu texnologiyalarning rivoji kelajak web-syatlarining yanada mukammal va yanada qulay bo`lishiga asos bo`ladi