Kompozitsiya

Proporsiya,  kontrast,  nyuans,  ritm,  masshtab  -  
b u la r  u y g ‘u n la s h tiris h   q o n u n la ri  b o ‘yicha  sh a k l 
y a ratish d a ra sso m  fo y dalanadigan v o sitalardir. 0 ‘z  
n a v b a tid a   a y n a n   sh a k l  o ‘y la b   to p ilg a n   a sa rn in g  
badiiy  o b razin i  beradi.
Masshtablilik  o ‘z   m ohiyatiga  k o ‘ra,  m ahsulotni 
insonga nisbatan proporsionallashtirishning alohida turi.
U y g ‘u n lash tirish n in g   b i r y o ia   u ch   vo sitasin i  -  
k o n tra st,  n y uans v a  o ‘xshashlikni  k o ‘rib chiqam iz. 
U l a r n in g   h a m m a s i  s a n ’a t   a s a r l a r i d a   ta s v ir iy  
v o sitalarn in g   sifa t  o ‘zgarishi  v a   sifat  m u n o sa b ati 
h a q id a   x a b a r   b e ra d i.  A g a r   k o n t r a s t   -   ta s v iriy  
v o sitalar  sifatlarin in g   m ak sim al  o ‘zgarishi  b o is a , 
n yuans -  m inim al, o ‘xshashlik esa -  b u  sifatlarning 
ta k ro rla n ish in i  bild irad i.
K ontrast, nyuans, o ‘xsbashiik,  bu -  tenglashgan, 
b ir lik d a g i 
v a  
b i r  
m a q s a d g a  
b o ‘y s u n g a n
12

---

k o m p o z its iy a n i,  y a ’ni  h a m m a   m u n o s a b a tla r d a  
garm onik b o 'lg a n  kom pozitsiyani tuzishda yordam  
beruvchi  kom pozitsion  vositalardir.
K ontrast va  nyuans -   bir-biridan  alo h id a  tarzd a 
m a v ju d   b o ‘la  o lm a y d ig a n   o ‘z a r o   to M d iru v ch i 
v o sitalardir.
U y g ‘u n lik , 
b u  
-  
q a r a m a - q a r s h i l ik l a r  
m uvofiqligi,  u lam in g   m uvozanatidir.
K o n t r a s t l a r  
o ‘r n i 
u n iv e r s a l: 
u la r  
k o m p o z its iy a n in g   h a m m a   e le m e n tla rig a   -   u n i 
t a s h k il   q ilis h   g ‘o y a s id a n   b o s h la b   v a   s y u je t 
qurishdagi kon trastn in g  aham iyatigacha daxldordir.
K o n tr a s t 
-  
m a h s u lo t 
k o m p o z its io n  
elem entlarining  shakl.  tek stu ra,  rang,  y o ru g ‘-soya 
v a   b o sh q a  k o 'rin ish la rd a   bir-biriga  qaram a-qarshi 
q o 'y is h ,  n y u a n s   e s a   k o m p o z its io n   e le m e n tla r  
x u s u s iy a tla r in in g   s e k in - a s ta ,  n o z ik   v a   o ‘z a ro  
b o g iiq lik d a g i  o'zg arish id ir.
K o n tra st  sh ak lg a  faollik  beradi,  uning  t a ’sirini 
fao llash tirad i.  B u n d a  y o ru g ‘-so y a  k o n tra s ti  ra n g  
k o n tras tig a   n isb a ta n   kuchli  t a ’sirga  ega.  K o lo rit 
kuchidagi  xatolik  yaxlitlikning  q ism an  buzilishiga 
o lib   k e la d i.  T u z ilis h la r   k o n t r a s ti d a g i   x a to lik  
m ahsulot  shakli  yaxlitligini  to ‘liq  buzishi  m um kin, 
b u   o rtiq ch a  k o n tra s t  deyiladi.
M e t r ik  
t a k r o r  
va 
r i tm   -  
e le m e n tla r  
ta k r o r la n is h in in g   m a ’lu m   q o n u n iy a tla r i.  A g a r 
t a k r o r l a n i s h l a r   o r a s i   b i r   x il  b o ‘lsa   (y o k i 
k o 'r in is h d a n   b ir  xil  b o ‘lib   tu y u ls a ),  b u   m e trik  
ta k r o r d ir .  A g a r  ta k r o r la n is h la r   o ra s i  s e k in -a s ta  
o ‘zgarsa,  b u   ritm ikadir.  R itm  -  elem entlar tuzilishi 
t a r t i b in i n g  
q o n u n iy  
o ‘z g a r is h i 
b o 'I i b , 
alm ashinuvchi, elem ent xususiyatlarining sekin-asta 
m iq d o riy   o ‘z g a r is h la r id a   b iz   u l a r   m a jm u in in g  
m a ’lu m   b i r   r itm  
k o 'r i n is h id a g i  
d in a m ik  
x u s u s iy a tla rig a   e g a  b o ‘la m iz .  R itm   e le m e n tla r 
xususiyatlari  d in am ikasini  y a ra tad i  va  kuzatuvchi 
k o ‘zlarini m ah su lo t  kom pozitsion m arkaziga  «olib 
b o ra d i» .  b u   esa  o ‘z   n a v b a tid a   u n d a n ,  m a h s u lo t 
m n e m o n ik   (e s d a   s a q la n a d ig a n )   tu z ilis h in i 
y a r a t is h d a   i n f o r m a ts iy a   b e r u v c h i  s if a tid a  
foydalanish  im konini  beradi.
Ritm  -   a y n a n   « ta k t,  m a ro m »   (g re k c h a d a   -  
« ra fm o s » )  d e g a n   m a ’n o n i  a n g la ta d i.  R itm n in g  
m u h im   b e lg ila r i  -   k o ‘r in is h ,  e le m e n tla r   y o k i 
sh a k lla rn in g   ta k ro rla n is h i,  u la rn in g   alm ash in ish  
q o n u n iy ati  k ab ilard ir.
M etriklik,  bu  -   m exanik  tarzli  h a rak a td a g i  bir 
m a r o m lilik .  A g a r   k o m p o z its iy a d a   r itm   riv o ji 
chegaralangan b o ‘Isa,  m etrik kom pozitsiya cheksiz
q a y ta rila d i.  O rn a m e n t  m e trik   q a to rn in g   y o rq in  
nam u n asi b o ‘la  oladi. T u rli t o ‘lqinsim on va to ‘g ‘ri 
chiziqlar,  k ichkina  k restlar,  ro m b lar,  ay lan ach alar
-  b ularning ham m asi q a to rd a ,  tekislikda yoki  biror 
h a jm d a   q a to r la s h ib ,  s h u   b ila n   o r n a m e n t  h o sil 
qiluvchi  m a ’lum   inform atsiyadir.
Lekin  shunday  b o ‘lsa-da,  asosida m e tr yotuvchi 
kom pozitsiya  y aratib ,  biz  m etrning  keyingisi  bilan 
plastik  aloqalarini  o ‘ylab  chiqishimiz  zarur.  M etrik 
kompozitsiyalaming bunday turi rapport yoki rapportli