Kompozitsiya

1.2.  K O M P O Z IT S IY A   Q O N U N L A R I.  M U V O Z A N A T
S a n ’a t asarini, dem ak,  u y g'unlikni y a rata  tu rib , 
u ning ikki zaruriy sh artin i b ajarish  kerak: birinchisi
-   muvozanat,  ikkinchisi  -   umumiylik  va  bir-biriga 
bo‘ysunish!ik.  K om p o zitsiy an in g   asosiy  q o n u n lari 
sh u n d ay .
Kompozitsion  muvozanat.  Bu  kom pozitsiyaning 
sh u n d ay   h o latik i,  u n d a   uning  h a m m a   elem entlari 
o ‘z aro  m uvozanatlashtiriladi. L ekin b u  tushunchani 
o i c h o v l a r n i n g  
o d d iy  
te n g lig i 
b ila n  
chalkashtirm aslik  k erak .  M u v o z an at kom pozitsiya 
asosiy m assasi joylashuviga, kom pozitsion m arkazni 
tashkil qilishga,  kom pozitsiyaning plastik v a  ritm ik 
q u r ilis h ig a ,  u n in g   p r o p o r s i o n a l   b o i i n i s h i g a ,  
a lo h id a b o ia k la m in g  o ‘z aro  v a  um u m iy  ran g , to n al 
va  fa k tu ra   m u n o sab atlarig a  b o g iiq .
S h u n d a y   q ilib ,  x u lo s a   q ilis h   m u m k in k i, 
kom pozitsiyaning vo sita va q o n u n larid an  biro rtasi 
h a m   a lo h i d a   h o ld a   u y g ‘u n la s h g a n   a s a r n i 
y a r a tm a y d i,  c h u n k i  u la r n in g   h a m m a s i  o ‘z a r o  
b o g i iq   v a   m uvofiqlashgan.
K o m p o z its iy a  
q o n u n l a r i g a  
q a y ta m iz . 
M u v o z a n a t  
s im m e tr ik  
v a  
a s im m e tr ik  
k o m p o z its iy a la r d a   tu r lic h a   n a m o y o n   b o i a d i .  
S im m e tr iy a  
o ‘z ic h a  
k o m p o z i t s i y a d a  
m u v o z a n a t l a s h ti r i s h   k a f o la ti   b o ï a   o lm a y d i. 
S im m e tr ik   e le m e n t  v a   te k is lik n in g   m iq d o r iy  
n o m u v o fiq lig i  (y o k i  q is m la r   v a   b ir  b u tu n n in g  
d is p r o p o r s iy a s i)   k o 'r i n is h d a n   m u v o z a n a tla s h - 
m a g a n   b o i i b   k o ‘rin a d i.  In s o n   d o im o   p re d m e t-
fazoviy  m u h itd a   t o i a   hissiy  q u lay lik   v a   yashash 
g a rm o n iy a s in i  y a r a tu v c h i  s h a k l  m u v o z a n a tig a  
in tila d i.  S im m e trik   k o m p o z itsiy a n i  m u v o z a n a t­
lash tirish   asim m etrik  k o m p o zitsiy an i  m u v o zan at- 
la s h tirish d a n   a n c h a   o so n   va. b u n g a   a n c h a   o ddiy 
v o s i t a l a r   b ila n   e r is h ila d i,  c h u n k i  s im m e triy a  
ko m p o zitsio n   m u v o za n at  u c h u n   z am in   y arata d i.
Y axshi to p ilg an  sim m etrik  kom pozitsiya, u ning 
tuzüish  m u rak k ab lig ig a  b o g i iq   b o 'lm a y ,  o so n   va 
te z   i d r o k   q ilin a d i.  A s im m e tr ik   k o m p o z its iy a  
k o ‘p in ch a  uzoq v aq t o ‘ylashni tala b  q iladi v a  asta- 
s e k in   n a m o y o n   b o i a d i .   L e k in   s im m e tr ik  
kom pozitsiyani  ifodaliroq deb tasdiqlash n o to ‘g ‘ri. 
S a n ’a t  tarix i  ta sd iq la y d ik i,  g a rm o n iy a   q o n u n lari 
b o ‘y ich a   a sim m e trik   q u rilg a n   k o m p o z its iy a la r, 
s im m e trik   k o m p o z its iy a la r d a n   b a d iiy   q iy m a ti 
jih a tid a n   qolishm aydi.
Sim m etriyaning vertikal yoki g orizontal o ‘qli aks 
ta s v ir ,  m a rk a z iy   v a   b u r c h a k li  tu r la r i   k o ‘p r o q  
q o ila n ila d i.
Biz  m ark azg a  faol  e ’tib o r  q aratu v ch i  m arkazli, 
shuningdek,  b urchakli  sim m etriya  h a q id a   eslatdik. 
M a r k a z l id a n   f a r q l i   o i a r o q ,   u n d a   h a r a k a t  
yaratiladi, y a ’ni m arkazga qarab harakat -  markazga 
intilish,  m arkazdan  ha ra ka t  -   m arkazdan  qochish. 
B u n d ay   k o m p o zitsio n   usu l  k e n g   q o ila n ilg a n   va 
ho zir  d ek o rativ   am aliy  s a n ’a td a   h a m   q o ila n ila d i: 
k e ra m ik   id ish lar,  r o ‘m o lla r  n a q sh id a ,  in tery erd a 
shift,  po l  tekisligi  yechim ida  v a   sh.k.larda.
9

---

rtÊm m Êm it-  Shuni 
— i l - - -   tezliklar, 
snda snnmetriya bir 
r a b  qokii  và asimmetrik 
^ B Ü t a i b e r d i :  Asimmetriyadan 
■ta  oldida  tu rg an   vazifalàrga 
A |  ftaAés  g a rah   yoki  elem entlar  guruhini 
I P P E É f c   z aru r  b o ig a n   tekislikka  fao lro q  
^ ■ ■ e n b a td a   boMish  imkonini  beradi.  Bunday 
f a fc rd a  kompozitsiy ani muvozanatlashtirish ancha 
m u rak k ab ,  lekin  buning  uchun  ra n g   va  uning 
to*yinganligi,  shakl  va uning qiyofasi,  tekislikda 
m o ija l  olish,  fa k tu ra   k ab i  tasviriy  v o sitalar, 
shuningdek,  garm onizatsiya  v o sitalari  -   ritm ,
proporsiya,  kontrast,  nyuans  va  m asshtab  kabi 
Vositalar  mavjud.
Kom pozitsiyada  garmoniya,  ya’ni  uyg'unlik 
haqidagi, uning asosiy va zarur sharti -  muvozanat 
haqidagi gap shunday logik xulosaga olib keladiki, 
hamraa narsa -  elementlar miqdori, ularning shakli, 
ularning  kom pozitsion  tekislik  bilan  va  o 'zaro  
m unosabati,  ularning  rang,  ko lo rit  va  fa k tu ra 
yechim i  o ‘zaro   b o g iiq lik d a   b o ia d i.  Shuning 
uchun  u y g 'u n lik n in g   b ir  q o nunini  b ajarishga 
erishib,  ikkinchi  qonuni  -   birlik  va  bir-biriga 
b o ‘ysunishlik  sh a rtla rin i  b ajarish   z a ru r.  Va 
aksincha,  asar  birligi,  yaxlitligini  yaratib,  siz  shu 
bilan uning muvozanati masalasini  hal etasiz. Shu 
ikki  sh a rtn i  b a ja rib g in a ,  siz  u y g ‘unlikdagi 
kompozitsiya yaratdim, deb  aytishingiz mumkin.
1.3.  K O M P O Z IT S IY A
San’a t  asarlari  y aratilishida  asos  b o iu v ch i 
qonunlarni  uyg'unlik  qonunlari deb  atash  qabul 
qilingan.  U larga muvozanat  qonuni,  birlik  va  bir- 
biriga  bo'ysunish  qonuni kiradi.  Ammo  uyg‘unlik 
qonunlari bo'yicha yordamchi  badiiy vositalarsiz 
kompozitsiya yaratib bo'lmaydi.  U lar qatoriga siz 
bilganingizdek, ritm, kontrast, nyuans, o'xshashlik, 
shuningdek,  proporsiya va masshtab kiradi.  Bular 
uyg'unlashtirishning asosiy vositalaridir.  Ularning 
ishtirokisiz  tuzilgan  kompozitsiya mavjud emas.
K A TEG O RIY A LA RI
Tektonika (kompozitsiya kategoriyasi) -  buyum 
shaklida uning konstruksiyasi va undagi xomashyo 
m o h iy atin in g   k o 'rin ib   tu rg a n   aksi.  A ynan 
tektonikada  shakl va m ahsulot mohiyati  aloqasi 
aks etadi.
Hajmiy-fazoviy  tuzilish  -   kom pozitsiyaning 
ikkinchi  m uhim  kategoriyasi.  U   bilan  m ahsulot 
sh a k li  va  fazo   m u n o sa b ati,  o ‘zaro   aloqasi 
belgilanadi. Dizayner fazoni inobatga olmay estetik 
mukammal mahsulot  yarata olmaydi.
1.4.  K O M P O Z IT S IY A N IN G   X U SU SIY A T  VA  SIFA TLA R I
K o m p o zitsiy a  xu su siy at  v a   s ifa tla rid a  
mahsulotning  quyidagi  ko'rsatkichlarini  ajratish 
m um kin:  m ah su lo t  sh ak lin in g   u y g 'u n lik d a g i 
yaxlitligi,  elementlarning bir-biriga  bo‘ysunishi, 
elem entlarning  kom pozitsion  m uvozanati,  ular 
kom binatsiyasida  sim m etriya  v a   asim m etriya, 
ularning dinamikligi va statikligi,  xarakter birligi.