Komplementar irsiylanish

GENLARNING O'ZARO TA'SIRI
Reja:

• Komplementar irsiylanish

• 
  Modifikator genlarning ta’siri.
  

Mendel, Morganlarning irsiyat qonunlariga ko‘ra bir belgi bir gen ta’sirida rivojlanadi. Bunday holat bilan sizlar monod u ragay, diduragay va genlarning birikkan holda irsiylanishi mav zularida tanishdingiz. Qayd qilingan dalillarga asoslanib har bir organizm genotipi bir-biridan mustaqil bo‘lgan genlar majmua- sidan iborat degan xulosaga kelish yaramaydi. Chunki har bir organizm genotipi yaxlit sistema bo‘lib, unda genlar bilan belgilar orasidagi munosabat turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.

1. 
   Bir gen bir belgiga, ikkinchi gen ikkinchi belgini rivoj- lanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
   
2. 
   Ikki yoki uch gen birgalikda bir belgini rivojlanishigata’sir qiladi.
   
3. 
   Bir gen ayni vaqtning o‘zida bir qancha belgilarning ri voj lanishiga ta’sir qilishi mumkin.
   

Ikki yoki undan ortiq genlarning bir belgini rivojlanishiga ko‘rsatgan ta’siri uch tipga ajraladi. Bular:

1. 
   Komplementar irsiylanish.
   
2. 
   Epistatik irsiylanish.
   
3. 
   Polimer irsiylanish.
   

Komplementar irsiylanish

Komplementar degan atama – lotinchi complement – to‘ldiruvchi degan ma’noni anglatadi. Komplementar irsiyla- nishda belgini rivojlanishiga bir asosiy gen, ikkinchi to‘ldiruvchi gen ta’sir qiladi.
Komplementar irsiylanishiga misol qilib qush boquvchi havaskorlarga tanish bo‘lgan avstraliya xoldor to‘tilarining pat rangini irsiylanishini olish mumkin.
Xoldor to‘tilarning pat rangi oq, sariq, havorang, yashil bo‘ladi. Agar havorang patli to‘ti oq patli to‘ti bilan chatishti- rilsa, birinchi avlodda patning havorang belgisi dominantlik qiladi. Birinchi avloddagi erkak va urg‘ochi havorang to‘tilar o‘zaro chatishtirilsa, olingan ikki avlod to‘tilar orasida esa 75% havorang, 25% oq rangli bo‘ladi. Xuddi shunday holatni biz sariq patli to‘tilar bilan oq patli to‘tilarni chatishtirganda ham ko‘ramiz. Bu tajribada birinchi avlod to‘tilari sariq patli bo‘lib, ularning erkak, urg‘ochilari bir-birlari bilan chatishtirilsa, hosil bo‘lgan ikkinchi avlodda 75% to‘tilar sariq, 25% to‘tilarning pati rangi oq bo‘ladi. Har ikki tajriba tafsilotini tahlil qilib, xoldor to‘tilarda pat rangi bittadan gen ta’sirida rivojlanadi degan xulosaga kelish mumkin. Ammo mazkur xulosa havorang patli to‘tilar bilan sariq patli to‘tilarni chatishtirishda o‘z tasdig‘ini topmaydi. Chunki keyingi chatishtirishdan olingan bi- rinchi avlod to‘tilarining pati yashil rangda bo‘ladi. Ularning erkak va urg‘ochilarini chatishtirib olingan ikkinchi avlodda esa, xuddi diduragay chatishtirishga o‘xshash 4 ta fenotipik sinf, ya’ni 9 ta yashil, 3 ta havorang, 3 ta sariq, 1 ta oq patli to‘tilar rivojlanadi (10-rasm). Olingan natijaga asoslanib yashil patli to‘til arning pat rangi ikkita gen ta’sirida rivojlanadi degan xulosaga kelish mumkin. Mazkur xulosani to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanlig ini tekshirish uchun ikki xil taxminni ilgari suramiz. Birinchi taxmin havorang pat ikkita dominant, oq pat ikkita re- tsessiv gen ta’sirida rivojlanadi deb o‘ylasak, u holda duragaylarning ikkinchi avlodida xuddi diduragaylardagi kabi natija 9:3:3:1 fenotipik nisbat olinadi. Lekin amalda esa yuqorida keltirilgandek ular ikki xil fenotipik sinf hosil qiladi va nisbati 3:1 ga teng bo‘ladi. Shuni e’tiborga olib ikkinchi taxminni ilgari suramiz va havorang pat genotipini AAbb, oq pat genotipini aabb, sariq pat genotipini aaBB genlar bilan belgilab chiqamiz. Mana shunday genotipli to‘tilar o‘zaro chatishtirilsa, yuqorida qayd qilingandek natija olinadi.
fen havorang oq
P gen AAbb x aabb

gam	Ab	ab
fen	havorang	havorang
F1 gen	Aabb x	Aabb
gam	Ab ab	Ab ab
F2 fen	havorang	havorang	havorang	oq
gen	AAbb	Aabb	Aabb	aabb
fen	sariq	oq
P gen	aaBB x	aabb
gam	aB	ab
fen	sariq	sariq
F1 gen	aaBb x	aaBb
gam	aB ab	aB ab
F2 fen	sariq	sariq	sariq	oq
gen	aaBB	aaBb	aaBb	aabb

Mazkur tajribalar orqali birinchidan havorang, sariq, oq patli to‘tilarning genotipi, ikkinchidan havorang, oq, sariq, oq patli to‘tilarni chatishtirganda patning havorang va sariq rang belgisi dominant, oq rang belgisi retsessiv ekanligi, uchinchi-
AAbb