Kompleks birikmalar kimyosi

KRISTALL MAYDON  NAZARIYASI 
 
 
Kristal maydon nazariyani fizik olimlar G.Bete va Van-Flek  1930 yilda taklif 
qilgan bo`lsalarda, faqat 1951 yildan boshlab bu nazariya kimyoda qo`llanila boshlandi. 
Kristall maydon nazariyasi markaziy ionining 
d -orbitallariga ligandlar qanday ta`sir 
etadi, degan savolga javob beradi. Erkin atom yoki erkin ionning 
d -orbitaldagi 5 ta holat 
bir-biridan energiya jihatidan farq qilmaydi.  Faqat ular boshqa-boshqa tomonlarga 
yo`nalgan bo`ladi. Energiyalari bir-biriga teng orbitallar ayniya orbitallar (energiyasi 
jihatidan) deyiladi.  Markaziy ionga ligandlar yaqinlashuvi bilan 
d -orbitaldagi 
elektronlarning energetik holati o`zgaradi, markaziy ionning 
d -elektron bulutlari bilan 
manfiy ligandlar orasida o`zaro elektrostatik itarishish kuchi vujudga keladi. Bu kuch 
d -
elektronlarning energiyasini oshiradi, ya`ni ba`zi 
d -orbitallar qo`zg`algan holatga o`tadi.  
 
1-rasm. 
Agar ligandlar oktaedrning cho`qqilariga joylashgan bo`lib, markaziy ion oktaedr 
markazini egallaydi, deb faraz qilsak, 
−
y2
-
x2
d
  va 
2
z
d   orbitallarning bulutlari ligandlar 
tomon yo`nalgan bo`ladi. Bu orbitallar ligandlarga yaqinroq joylashadi. 

---

 
159 
Lekin 
-
d
xy
, 
−
yz
d
, 
xz
d -orbitallar bulutlari ligandlararo fazoga yo`nalgan bo`ladi. 
Shu sababli bu orbitallarga ligandlar kamroq ta`sir ko`rsatadi. Natijada 
−
d
orbitallar 
energetik jihatdan ikkita yangi holatga ajralib ketadi (1-rasm).  
YUqori energetik holatga ko`tarilgan 
2
x
d
- va 
−
y2
-
x2
d
orbitallar 
Д
e
, quyi energetik 
holatdagi 
-
d
xy
, 
−
yz
d
, 
xz
d  orbitallar 
2
Д
t
bilan belgilanadi.  
−
d
orbitallar energiyasining ortishi kompleks hosil bo`lgandan ajralib chiqadigan 
energiyaning ma`lum qismi hisobiga boradi. Shunday qilib kristall maydon nazariyasiga 
ko`ra, 
−
d
elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi.  
Kristall maydon nazariyasiga ko`ra, markaziy atom bilan ligandlar orasida ion 
bog`lanish yoki ion-dipol bog`lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning 
kvant mexanik tuzilishini hisobga oladi, lekin ligandlarni hech qanday strukturaga ega 
bo`lmagan shunchaki  zaryadli nuqtalar deb qaraydi: ularni faqat elektrostatik maydon 
yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tasavvur qiladi. Shu sababdan bu nazariyani Kossel 
va Magnus tomonidan yaratilgan elektrostatik nazariyani qisman kvant-mexanik asosda 
rivojlangan ko`rinishi deb qarash mumkin.  
Oktaedrik maydondagi 
2
Д
t
  va 
Д
e
  orbitallarning energiyalari orasida ayirma 
0
∆  
bilan belgilanadi. 
д
Т
2
-orbitallarning energiyasi boshlang`ich 
-
d orbitallarning energiyasidan 
∆
4
,
0
 
qadar kam: 
Д
e
-orbitallarning energiyasi esa boshlang`ich 
−
d
orbitallar energiyasiga 
qaraganda 
∆
6
,
0
 qadar ko`pdir.  
Masalan, 
[
]
+
3
6
2
)
(