Kompleks birikmalar kimyosi



Download 1,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet150/191
Sana05.08.2021
Hajmi1,62 Mb.
#138840
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   191
Bog'liq
kompleks birikmalar kimyosi-3

               NH
3
 
                       Br 
H
3
N         Rh           Br     - sis-dibromotetra- 
      H
3
N                             amminrodiy(III) ion. 
               NH
3
 
 
KOMPLEKS BIRIKMALARNING   IZOMERIYASI 
 
Koordinatsion birikmalarda huddi organik birikmalardagi kabi 
izomeriya hodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki 
guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, tuzilish izomeriyasi va ikkinchisi 
stereoizomeriyadir. Birinchi gruppaga a) koordinatsion izomeriya, b) 
ionlanish izomeriyasi, v) gidrat izomeriya, g) koordinatsiyali polimerlanish, 
d) bog`lanish izomeriyasi, z) konformatsion izomeriya, i) holat izomeriyasi, 
k) elektron izomeriya, l) transformatsion izomeriya va 
boshqa
  izomeriyalar 
kiradi. 
Ikkinchi gruppaga: a) geometrik izomeriyaning sis  –  va  trans  – 
holatlari, b) optik izomeriya kiradi.  
Koordinatsion izomeriya. Koordinatsion birikmalarni tashkil etgan 
tarkibiy qismlari uning ichki qavatlarida turlicha joylashishi mumkin. Bu 
turdagi izomeriya turli markaziy ionlari va ligandlari bo`lgan ikkita 
kompleks iondan tuzilgan birikmalarda uchraydi. Masalan, 
 
[Cr(NH
3
)
6
]
.
[Co(C
2
O
4
)
3
] geksaamminxrom (III)-trioksalat kobalt  (III)-dan 
tashkil topgan, u och-yashil rangli yaproqchalar shakliga ega; uning izomeri 
[Co(NH
3
)
6
] [Cr(C
2
O
4
)
3
] geksaammin kobalt (III)-, trioksalat xrom (III)-esa 
yashil rangli ignasimon kristallardan iborat. 
Ionlanish izomeriyasi. Bir hil tarkibli, lekin eritmada boshqa-boshqa 
ionlarga parchalanadigan koordinatson birikmalar ionlanish izomeriyasi 
uchun misol bo`la oladi. Masalan: [Co(NH
3
)
5
Br]SO
4
  va  [Co(NH
3
)
5
SO
4
]Br 
o`zaro ionlashgan izomerlardir. Birinchi suvdagi tuzning eritmasiga bariy 
xlorid qo`shilganda cho`kma tushadi, ikkinchi tuz eritmasi bariy ioni bilan 
cho`kma bermaydi. 


 
149 
Gidrat  izomeriya.  Bir  hil  tarkibga  ega  bo`lib,  o`z  tarkibdagi  suv          
molekulalarining joylanishi bilan bir-biridan farqlanadigan moddalar gidrat 
izomerlar deb ataladi. Masalan: xrom (III)-xloridni geksagidrati CrCl
3
.
6H
2

uch modifikatsiyada uchraydi. 
Ulardan birinchisining suvdagi eritmasi och-binafsha rangli; agar bu 
eritmaga kumush nitrat qo`shsak, koordinatsion birikma tarkibidagi xlorning 
hammasi  kumush ioni bilan bog`langan holda cho`kmaga tushadi; 
eritmaning molekulyar elektr o`tkazuvchanligi 4 ta ionga parchalanadigan 
elektrolit eritmasining molekulyar elektr o`tkazuvchanligiga  yaqin keladi. 
Demak, xlor ionlari koordinatsion birikmaning tashqi sferasiga joylashib, 
suv molekulalari ichki sferani band qiladi; uning formulasi [Cr(H
2
O)
6
]Cl
3

Ikkinchi tuzning suvdagi eritmasi yashil rangli, unga  AgNO
3
  qo`shsak, 
barcha xlor ionlarining faqat uchdan bir qismi cho`kadi. Demak, uning 
tashqi sferasida 1ta  xlor 2ta suv bo`ladi, ya'ni [Cr(N
2
O)
4
Cl
2
]Cl
2
H
2
O. 
Uchinchi izomer ham yashil rangli eritma hosil qiladi. Uning eritmasiga 
kumush nitrat qo`shsak, xlorning uchdan ikki qismi cho`kadi. Uning 
formulasi [Cr(H
2
O)
5
Cl]Cl
2
.
H
2
O bo`ladi. 
Shuni ham aytib o`tish kerakki, bunday izomeriya faqat tuzlarning 
gidratlarida uchrabgina qolmay, balki suv, piridin va boshqa moddalar 
bo`lganda ham uchrashi mumkin. 
Koordinatsiyali polimerlanish. Koodinatsion polimer kompleks 
birikmalar o`zaro bir-biridan faqat ligandlarning joylanishi bilan emas, balki 
o`zinig molekulyar massasi bilan ham farq qiladi. Koordinatsiyali 
polimerlanish kobalt, xrom, radiy va boshqa elementlarning kompleks 
birikmalarida ko`p uchraydigan hodisadir. Masalan, emperik formulasi 
[Pt(NH
3
)
2
Cl
2
] bo`lgan modda 4 shaklda uchraydi 1) [Pt(NH
3
)
2
Cl
2
], 2) 
[Pt(NH
3
)
4
] [PtCl
4
], 3) [Pt(NH
3
)
4
]
.
  [Pt(NH
3
)Cl
3
]
2
,       4) [Pt(NH
3
)
3
Cl]
2
 
[PtCl
4
]. 
Bog`lanish izomeryasi. Ba'zi ligandlar, masalan, SN-, SCN-, NO
2
-  va 
boshqa shunga o`xshash ligandlar tarkibida ikkita donor atom bo`ladi.  


 
150 
Shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha koordinatsiya holatida 
bo`lishi mumkin. Bu esa izomerlarning hossalarida farq paydo bo`lishiga 
olib keladi. Masalan, rodanid ionining 
 
−SCN va  SCN−
 
holatlari 
hisobiga hosil qilgan izomerlari infraqizil spektrlari bilan bir-
biridan keskin farq qiladi. Shunday izomerlardan yana biri, 
masalan: kobaltning sariq rangli ksanto tuzi   [Co(NH
3
)
5
]NO
2
CI
2
  va 
izoksanto tuzi [Co(NH
3
)
5
ONO]CI
2
 ni olaylik. Ksanto tuzda kobalt (III)-ioni 
ligand bilan nitrogruppa NO
2
 ning azot atomi  
 
orqali, izoksanto tuzda esa kobalt (III)-ioni ligand bilan nitrogruppaning 
kislorod atomi (O=N-O-  orqali birikkan. Bunday zarrachalar ko`pincha 
ambidentat ligandlar deb ataladi. Ksanto tuzlar mineral kislotalar ta'sirida 
parchalanmaydigan sariq tusli moddalardir. Lekin, izoksanto tuzlarga 
mineral kislota qo`shilsa, ular parchalanib nitrit kislota ajralib chiqadi. 
Izoksanto tuzlar och-jigar rangliligi bilan ksanto tuzlardan farq qiladi. 
Izoksanto tuzlariga mineral kislota qo`shilganda HNO
2
 ning ajralib chiqishi 
kompleks birikmaning ichki sferasida O=N-O-gruppa borligini bildiradi. 
 
O`rinbosarlar izomeriyasi. (yig`indi izomeriya). Bunday 
birikmalarning koordinatsion qavatidagi ligandlardagi ba'zi atomlarning 
umumiy miqdori bir xil bo`lsa ham, ular turli ligandlar tarkibida har xil 
miqdorda bo`lishi mumkin, masalan, 
[Co(NH
3
)
4
(CIO
3
)(NO
3
)]

va [Co(NH
3
)
4
(CIO
4
)(NO
2
)]
+
 yoki  
[Co(NH
3
)(SO
3
)(SCN) va [Co(NH
3
)
4
(S
2
O
3
)(CN)]  
 
Ligandlar izomeriyasi. Koordinatsion qavatda markaziy atomga 
birikkan ligandning o`zi turli izomerlar holatida bo`lishi mumkin. Masalan, 
koordinatsiyada aminobenzoy kislotaning orto-, meta-  va para-izomerlari 
qatnashganda ligandlarning o`zi bir biridan farq qiladigan xossalari 
natijasida ularning hosil qilgan koordinatsion birikmalari ham bir  biridan 
farq qiladi. Bunga misol tariqasida piridinkarbonkislotaning turli fazoviy 
izomerlarini keltirish mumkin. 
Koordinatsion birikmalar sinflari. 
O
N
O


 
151 
Hozirda koordinatsion birikmalar to`rt sinfga bo`linadi. 
A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga 
ammiakatlar, gidratlar hamda metall karbonillari kiradi. Masalan: [Cu(NH
3
)
4
]SO
4

[AI(H
2
O)
6
]CI
3
, [Ni(CO)
4
], [Co
2
(CO)
8
]. 
B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandlari  kislota qoldig`idan 
iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan, Na
3
[AIF
6
], Na
2
[HgI
4
], Na
2
[PdBr
4
], 
K
4
[Fe(CN)
6
], K
2
[BeF
4
] va hokazolar. Okso-  va gidrokso koordinatsion birikmalar ham 
shu sinfga kiradi. 
C. Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar 
bo`lishi mumkin. Masalan, {Co[NH
2
(CH
2
)
2
NH
2
]
3
}CI, [Co(asos)
3
] va hokazo. Agar 
[Co(NH
3
)
6
]CI
3
  tarkibidagi 6 ta NH
3
  ni uchta etilendiamin molekulasiga almashtirilsa 
[CoEn
3
]CI
3
 hosil bo`ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita 
σ-
bog` orqali birikadi. Natijada uchta besh a'zoli halqaga ega bo`lgan kompleks hosil 
bo`ladi. (asos-atsetilatseton  -O
=S(SN
3
)-SN
=S(SN
3
)-O-anioni ham 5 a'zoli halqa hosil 
qiladi, unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida 
O
C
CH
3
CH
C
CH
3
O
 
bo`ladi. Bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi. 
Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni ko`rsatish mumkin. 
Agar polidentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba'zan ionli) tarzda 
birikib, ligandning ikkinchi atomi donor-akseptor mexanizm bo`yicha markaziy atom 
bilan birikkan bo`lsa, hosil bo`lgan holatni –ichki koordinatsion birikma deb ataladi. 
Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat bilan reksiyaga kirishganida misning ichki 
kompleks birikmasi hosil bo`ladi;        
2NH
2
CH
2
COOH
+CuSO
4
→H
2
SO
4
+[Cu(NH
2
CH
2
COO)
2

                                       bis (glitsinato) mis (II) 
Kompleksonlar, sendvich komplekslar ham shu sinfga kiradi. 
Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota 
qisqacha EDTA yoki EDTUK bilan ishoralanadi. Uning natriyli gidrotuzi 
 
NaOOCH
2
C
N
CH
2
CH
2
N
CH
2
COOH
CH
2
COONa
CH
2
COOH
 


 
152 
 
trilon-B nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdorini aniqlashda ishlatiladi. 
EDTA ning ioni olti dentalli ligand hisoblanadi. Agar metallning koordinatsion soni 6 
dan ortiq bo`lsa, ortiqcha o`rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi. 
 
Gemoglabin va xlorofil ham ichki komplekslar jumlasiga kiradi. Bu ikki 
moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglabinda markaziy ion vazifasini Fe(II), 
xlorofillda esa Mg bajaradi. 
 
D.Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrotsen [Fe(C
5
H
5
)
2
] sintez qilindi. 
Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega 
ekanligi isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita 
siklopentadienil ioni S
5
N
5
  bilan  birikkan. Uning tuzilishini 
aniqlagan E.Fisher va J.Uilkonson Nobel mukofotini 
olishga sazovor bo`ldilar. Ferrotsenning tuzilishi 
quidagicha. Unda temirning koordinatsion soni        6 ga 
teng.                   
    
Ferrosendagi temir o`rnini boshqa metall, masalan, nikel 
egallashi mumkin, u holda nikelosen [Ni(C
5
H
5
)
2
] hosil 
bo`ladi. Bundan tashqari ferrosenning siklopentadienil 
halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi.  Bu sinfga dibenzolxrom [Cr(C
6
H
6
)
2

ni ham kiritish mumkin. 
Oraliq d-metallar  bilan hosil qilingan karbosiklik birikmalar qatoridaa 
dibenzolxrom muhim o`rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo`lsa-da uning tuzilishi 
faqat 1954 yilda aniqlandi. Xrom(III) xlorid bilan C
6
H
5
MgBr orasidagi reaksiyani amalga 
oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq bo`ldi. Bu birikmalar 
tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C
6
H
6
  yoki difenil S
6
N
5
-S
6
N
5
 
molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik 
uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl
3
  ishtirokida bevosita ta'sir ettirish orqali hosil 
qilinadigan bo`ldi. 
Dibenzolxrom 284
0
S da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik 
erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi 
kimyoviy bog`lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta 
π-elektroni va xrom atomining 
6 ta bo`sh orbitallari (donor-akseptor mexanizm bo`yicha) ishtirok etadi; ikkinchi 
tomondan, xromdagi uchta elektron juft benzol molekulalaridagi bo`sh 
π-orbitallar bilan 
(dativ mexanizm bo`yicha) bog`lanadi. 
Fe, Co, Ni, Mn, Cr, V, Ti, Ru, Th, va Os, kabi metallarning 
siklopentadien C
5
H
6
  bilan birikmalari olingan. Bu koordinatsion 
M


 
153 
birikmalarni hosil qilish uchun shu metallarga yoki ularning karbonillariga 
siklopentadien ta'sir ettiriladi. Natijada Fe(C
5
H
6
) ferrotsen; Ni(C
5
H
6
)
2
 
nikelotsen hosil bo`ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilgan 
koordinatsion birikmalari (shuningdek dibenzolxromCr(C
6
H
6
)

kabi 
moddalar) «sendvich-  strukturali» moddalar nomini olgan, chunki 
koordinatsion birikmalar rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular 
huddi «ikki burda non orasidagi pishloq» kabi tuzilganligi, ya'ni o`rtada 
metall atomi, uning ustida va tagida S
5
N
5
  radikali joylanganligi ma'lum 
bo`ldi. Ferrotsen Fe(C
5
H
5
) molekulasining tashqi qavatida 18 elektron 
bo`ladi. Ularning 8 tasi temirniki 10 tasi ikkita S
5
N
5
  radikalnikidir. Ikkita 
S
5
N
5
  radikali o`zining 10-ta r-elektroni hisobiga koordinatsion bog` hosil 
qiladi. Shuning uchun oraliq metallarning sendvich strukturali birikmalari 
π-
koordinatsion birikmalar jumlsiga kiradi. 

Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   191




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish