Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

Protokollar, mijozlar va serverlar 
Protokol  -  bu  kompyuterlar  orasidagi  aloqa  o‘rnatilishida,  ma‘lumotlarni 
qabul  qilish  va  uzatishda  foydalaniladigan  signallar  standartidir.  Ya‘ni 
kompyuterlar  protokol  yordamida  bir  –  biri  bilan  bog‘lanadi.  Protokol  to‘g‘ri 
bo‘lsagina,  kompyuterlar  o‘rtasida  aloqa  o‘rnatiladi.  Bu  kompyuterlarning 
bog‘lanish tartibi yoki standartidir. 
Server  -  bu  boshqa  kompyuter  yoki  dasturlarga  xizmat  ko‘rsatadigan 
kompyuter  yoki  dasturdir.  Ya‘ni  boshqa  kompyuterlarga  o‘zining  fayllaridan 
foydalanishga  ruxsat  beruvchi  kompyuter  Server  hisoblanadi.  Bitta  kompyuterda 
bir  nechta  server  ishlashi  mumkin.  Masalan,  FTP,  WWW,  elektron  pochta 
serverlari. 
Mijoz  -  Server  resurslaridan  va  xizmatidan  foydalanuvchi  kompyuter  yoki 
dasturdir. Xuddi server kabi bitta kompyuterda birdaniga bir nechta mijoz ishlashi 

---

 
21 
 
mumkin.  Masalan,  kompyuter  fayl  serverning  mijozi  bo‘lishi  mumkin  (serverda 
joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaqtda elektron pochta dasturida 
ishlashi mumkin. Ya‘ni bir necha serverning mijozi bo‘lishi mumkin. 
Shlyuz  protokolni  bir  turdagi  muhitdan  ikkinchi  turdagi  muhitga 
o‘tkazuvchi  tarmoq  qurilmasi.  Masalan,  kompyuter  Internetga  bog‘langanda 
shlyuzdan foydalaniladi. 
Proxy  bir  necha  kompyuterning  Internetga  ulanishini  ta‘minlovchi  tizim. 
Proxy server odatda ko‘p ishlatiladigan resurslarni saqlash imkoniyatiga ega. 
Internet  axborot  muhitini  tashkil  etuvchi  elektron  hujjatlarning  har  biri 
kompyuterlarning  IP  manzillaridan  boshqa  o‘zlarining  takrorlanmas,  unikal 
manzillariga ega. Bu manzil URL (Uniform Resource Locator)  manzil deb ataladi. 
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining rasmiy axborotlari, Oliy Majlis 
qarorlari  qaqida  ma‘lumot  beruvchi  elektron  sahifa  manzili  www.gov.uz 
 
Agar  Internet  tarmog‘ida  biror  bir  hujjat  e‘lon  qilingan  bo‘lsa,  u  yagona 
takrorlanmas  URL  manzilga  ega.  Kompyuterda  bir  nom  bilan  ikkita  fayl  mavjud 
bo‘lmaganidek,  Internetda  ham  ikki  elektron  hujjat  bir  xil  URL  manzilga  ega 
bo‘lmaydi. 
URL  (Uniform  Resource  Locator)  Internetra  murojaat  qilishning  eng  oddiy 
va  qulay  usuli  bo‘lib,  u  manzilni  ifodalaydi.  URL  manzilidan  ixtiyoriy 
foydalanuvchi  foydalanishi  mumkin.  Ya‘ni  bu  manzildagi  ma‘lumotdan  barcha 
foydalanuvchilar bir paytning o‘zida foydalanishi mumkin. 
URL quyidagi formatga ega: 
: 
bu  HTTP, FTP va boshqalardir. 
  faylning  uzoqdagi  kompyuter  fayl 
sistemasidagi to‘liq manzilini aniqlaydi. 
Bu sxemaning ko‘plab foydalanuvchilarga tanish bo‘lgan boshqacha tasviri 
shunday ko‘rinishga ega: 
Bog‘lanish sxemasi: //mashina nomi/domen nomi/faylning to‘liq nomi. 

---

 
22 
 
Bog‘lanish sxemasi nomi Internet kompyuter manzili bilan ikkita qiya chiziq bilan 
chegaralanadi,  u  esa  bitta  qiya  chiziq  bilan  faylning  to‘liq  nomi  bilan  ajratiladi. 
Ko‘pchilik hollarda URL  HTTP, FTP va Gorheraar ko‘rsatgan ko‘rinishga ega. 
URL ni batafsilroq tushunish uchun real misoldan foydalanamiz. 
HTTP://www. youthcenter. com /index.html 
Bu URL manzil tarkibiy qismlarini  ko‘rib chiqaylik: 
HTTP resursdan foydalanishda gipertekst (HiperText Transfer Protocol) protokoli 
ishlatilyapti. 
www. yоuthcenter. cоm ushbu ma‘lumot joylashgan Internet sahifa nomi. 
index.html faylning kompyuterdagi to‘la nomi. 
Ko‘pchilik  WWW  sahifalar  nomlanishi  shu  sxemaga  mos  keladi.  E‘tibor 
bergan bo‘lsangiz, ba‘zan HTTP, FTP yoki gorheraar tipidagi resurslarga murojaat 
qilinganda,  faylning  to‘liq  nomi  bitta  qiyshiq  chiziq  bilan  tugallanadi.  Bu  aniq 
faylga emas, balki belgilangan katalog ostiga murojaat etilganda sodir bo‘ladi. Bu 
manzilga  murojaat  qilinganda, kompyuter  mazkur  katalog  va  faylga  mos  standart 
indeksli  faylni  beradi.  HTTP  ning  standart  indeksli  fayli  odatda  index.html  (yoki 
index.htm)  deb  ataladi.  Shu  bilan  birga  u  yana  home.html,  homepage.html, 
welcome.html yoki default.html deb atalishi mumkin. 
Internet  tezligi  va  sifati  provayderga  bog‘liq.  Shuning  uchun  Provayderni 
tanlashda quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq. 
- qaysi tarmoqlar bilan ma‘lumot almashadi, tarmoqning ma‘lumotni o‘tkaza olish 
qobiliyati. 
- FTP imkoniyatining berilishi. 
-Aloqa tezligi va sifati, modemga telefon qila olish qobiliyati, provayder modemi 
turi (bir xil korhona modemlari muntazam aloqani o‘rnatadi). 
- Texnik xizmat ko‘rsatilishi.