|
o’rganib tahlil qilish
Uslubiy ko’rsatmalar:
Tabiat va ijtimoiy hayot xodisalarini o‘rganish
analiz ya’ni taxlilsiz mumkin emas. "Analiz" atamasi grekcha so‘zdan olingan
bo‘lib, uning tarjimasi "bo‘laman", "qismlarga ajrataman" ma’nosini anglatadi.
Demak, u yoki bu xodisani urganish uchun uni yagona bir tizim sifatida aloxida
bulaklarga bulish analiz ya’ni taxlilning mazmunini anglatar ekan. Bunday
kismlarga bulish esa, urganilayotgan vokea-xodisalarning moxiyatini tushunishda,
uning ichki boglikliklarini urganishda kul keladi. Masalan, korxonada ishlab
chikarilgan maxsulotning ishlab chikarish tannarxini tushunish uchun uning
kanday elementlardan tashkil topganligini va ularning uzgarishi kanday omillarga
boglik ekanligini bilish talab kilinadi. Tannarx kanchalik maydalashtirilgan xolda
urganilsa, boshkaruv uchun shunchalik kup imkoniyat paydo buladi. Shu bilan bir
katorda shuni xam aytish darkorki, analiz kupincha sintez bilan birgalikda
ishlatiladi. Sintez yordamida bir butunning aloxida bulaklari urtasidagi bogliklik
va ularning uzaro ta’sirini aniklash mumkin. Shunday kilib, analiz va sintez
zamonaviy dialektikani xosil kiladi. Analiz esa keng ma’noda atrofimizdagi vokea-
xodisalarni ularni bulaklarga bulish va ularning uzaro alokalarini urganish usulidir.
Hayotda, fan soxasida analiz yoki taxlil suzi juda kup ishlatiladi. Masalan,
fizik, kimyoviy, matematik, statistik, iktisodiy va boshka turdagi taxlil atamalarini
kup eshitganmiz. Bu taxlil turlari bir-birlaridan urganiladigan ob’ektlari, maksadi
va urganish uslubiyati bilan fark kiladi. Iktisodiy taxlil boshka taxlillardan shu
bilan fark kiladiki, u abstrakt-mantikiy urganish usuli xisoblanib, unda maxsus
kurilmalar yoki asboblarni, masalan mikroskop, kimyoviy reaktivlardan
foydalanish shart emas.
96
Taxlil kishilik jamiyatining rivojlanishi va insonning ongi takomillashib
borishi bilan boglik xolda paydo bulgan va rivojlangan. Kishilarning iktisodiy
faoliyati rivojlana borgan sari, ishlab chikarish kuchlari va ishlab chikarish
munosabatlarining rivojlanishi iktisodiy taxlilning mustakil fan soxasi bulib ajralib
chikishiga olib keldi. Xozirgi kunda umumnazariy iktisodiy taxlil va konkret
iktisodiy taxlilni bir biridan ajratish mumkin. Umumnazariy iktisodiy taxlil makro
darajada iktisodiy vokea xodisalarni urgansa, konkret iktisodiy taxlil mikro
darajada ya’ni korxonalar xujalik faoliyatini taxlil kilishda ishlatiladi. Shuni aytish
kerakki, umumnazariy iktisodiy taxlil ilmiy yonadashish sifatida utgan asr
iktisodchilarining asarlarida sezilarli darajada rivojlangan bulsa, konkret iktisodiy
taxlil aloxida fan sifatida yakindagina ajralib chikkan.
Xujalik faoliyati taxlili(XFT)ning paydo bulishi ob’ektiv shart sharoitlar
bilan belgilangan:
-birinchidan, bu amaliy extiyojning kondirilishi
.
Amaliy extiyoj paydo
bulishi ishlab chikarish kuchlari va munosabatlarining rivojlanishi, ishlab chikarish
masshtabining kengayishi bilan boglikdir. Bunday sharoitda intuitiv taxlil,
taxminiy xisob-kitoblar, xotirada chamalashlar korxona faoliyatini boshkarishda
yetarli bulmay koladi.
-ikkinchidan, bu iktisodiy fanning rivojlanishi bilan boglik. Ma’lumki, u
yoki bu fan takomillasha borgan sari uning aloxida bulimlari mustakil fan sifatida
ajralib chika boshlaydi. Iktisodiy taxlil dastlab buxgalteriya xisobi, moliya,
statistika, bilimlari tarkibida urganiladi. Shu fanlar tarkibida dastlabki eng sodda
taxliliy izlanishlar paydo bula boshladi. Yirik ishlab chikarishning paydo bulishi
taxlilning yanada chukurlashuviga olib keldi. Endi taxlil korxonalarni
boshkarishning muxim bir funksiyasi sifatida yuzaga chikdi.
Shunday kilib, iktisodiy taxlil nima degan savolga bir necha xil javob berish
mumkin ekan. Birinchidan, iktisodiy taxlil bu dialektik urganish usuli.
Ikkinchidan,
iktisodiy
taxlil
korxonalar
xujalik
moliyaviy
faoliyatini
boshkarishning rejalashtirish, ishni tashkil kilish, buxgalteriya xisobi va nazorat
funksiyalari bilan bir katorda turuvchi funksiyasidir. Aynan mana shu ta’rifning
moxiyatini yoritishga aloxida tuxtalishimiz kerak. Ma’lumki, korxonalar uz
faoliyatini rejalar asosida tashkil kiladi. Xujalik faoliyatini undagi jarayonlarni
kuzatib borish, ularni nazorat kilish xamda tegishli foydalanuvchilarga axborot
tayyorlash maksadida buxgalteriya xisobi yuritiladi. Ana shu yigilgan
ma’lumotlarni taxlil kilish esa korxona faoliyatidagi ijobiy va salbiy tomonlarini,
yutuk va kamchiliklarni va eng asosiysi, imkoniyatlarni aniklashga va shu asosda
kelgusi davr uchun faoliyatni rejalashtirishga xizmat kiladi. Shunday kilib,
iktisodiy taxlil xakikatan, boshkaruv funksiyasi ekan. Uning axamiyati esa, taxlil
ma’lumotlarining rejalashtirish va imkoniyatlarni ishga solish soxasida optimal
97
boshkaruv karorlarini kabul kilish uchun xizmat kilishi bilan belgilanadi. Fan
sifatida esa iktisodiy taxlil makro va mikro darajada iktisodiy vokea va xodisalarni
urganishning uziga xos uslubiyati bilan tanishtirishga xizmat kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
