Коммунал хўжалик хизматларини кўрсатиш тизимининг иқтисодиёти Республика иқтисодиётида коммунал хўжалиги хизматининг ўрни

4. Уй-жой коммунал хўжалиги корхоналарининг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини баҳолаш.
Сўнги вақтгача уй-жой коммунал хўжалик корхоналари фаолиятини баҳолашнинг асосий кўрсаткичлари маҳсулот (хизматлар)ни етказиб беришдан келган жами даромадлар ҳисобланарди. Корхоналар иши тажрибаси далолат беришича, бу кўрсаткич иссиқлик, электр энергияси, сув, газ ва бошқа кўрсаткичлардан тежамли фойдаланиши етарли рағбатлантирилмади.
Қуйида газ хўжалиги корхоналари мисолида кўрсаткичлар тизимини келтириб, таъкидлаймизки, бундай тизим уй-жой коммунал хўжалигининг фаолиятига ўхшаш бўлган қуйидаги соҳачаларида фойдаланиш мумкин: сув етказиш тармоқлари, иситиш, электр ва бошқа хўжаликларда.
Газ хўжалиги корхоналари эксплуатация ходимларининг муҳим вазифалари бўлиб, аҳолини ва бошқа корхоналарни газ билан ишончли, хавфсиз ва тежамли таъминлашдан иборат. Ушбу тоифадаги истеъмолчиларга хизмат кўрсатиш газ хўжалигининг эксплуатация харажатларининг кўпчилик қисмини ташкил этади.
Газ хўжалиги корхоналарининг муҳим вазифаларидан бири нафақат вақтида, балки истеъмолчиларни газ билан тежамли таъминлашдан иборатдир. Бу шундан иборатки, газ хўжалигида ишлаб чиқариш жараёнининг энг кам эксплуатация ҳаражатлари билан амалга оширишдир.
Шу муносабат билан улар фаолиятини баҳоловчи асосий кўрсаткичлардан бири сифатида газни аҳоли ва коммунал корхоналарга уни етказиб беришдан тушган даромад даражасини олиш мумкин, у қуйидаги формула бўйича аниқланади.

бунда ва - мос ҳолда амалдаги ва режадаги аҳоли ва коммунал – маиший корхоналарга газ етказиб беришдан тушган даромадлар миқдори, минг сўм.
Ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш омилларидан асосийси моддий манбаларни иқтисод қилишдир. Хозиргача газ хўжаликлари кўпроқ газ етказиб бериш йўли билан катта фойда олишни иқтисод ва тежамкорлик учун кураш билан боғламас эдилар. Унинг устига, газни тежагани учун рағбатлантириш тизими ва газни истеъмол қилишнинг камайиши, газ хўжалиги корхоналарида рағбатлантирувчи фондларнинг камайишига бевосита таъсир этади.
Шу муносабат билан газ етказиб бериш кўрсаткичи хўжалик фаолиятини баҳолашда асосийларидан чиқарилиб, ўрнига газни иқтисод қилиш кўрсаткичини киритилиши тавсия этилади.
Турли газ хўжаликларининг фаолиятини баҳолашда газдан тежамли фойдаланиш бўйича ишлар даражаси ушбу формула бўйича аниқланиши мумкин.

бунда - газ лимити, млн м³; - амалда ўзатилган газ, млн м³.
Тарқатилган газ таннархи таркибининг анча салмоғини газ етказиб берувчиларга газ учун тўловлар ташкил этади, шунинг учун газ хўжалигининг ҳақиқий хизматларини эксплуатация харажатлари белгилайди, яъни газ етказиб берувчиларга тўловлардан ташқари газ хўжалиги томонидан бажарилган иш ҳажми ташкил этади.
Бу кўрсаткич бўйича фаолият даражаси ушбу формула бўйича аниқланиши мумкин:

бунда ва мос ҳолда норматив ва амалдаги бирликлар эксплуатация ҳаражатларидир, минг сўм.

Республика газ хўжаликлари корхоналари ҳақиқий маълумотлари энг кичик квадратлар услуби таҳлили асосида газ хўжалиги корхоналари эксплуатация ҳаражатлари норматив бир бирликларнинг табиий газда ишлагандаги формулалари олинди:

, минг сўм
суюлтирилган газда ишлаганда:
, минг сўм
бунда - газ хўжалиги иш ҳажми (газ таркатишни хисобга олмаганда), минг шартли бирликда.
Олинган ушбу формулалар 3-5 йилда бир марта газ хўжаликлари корхоналарида эришилган амалдаги иши кўрсаткичлари бўйича уларга аниқлик киритиш мақсадида тузатилиши лозим.
Газ билан таъминлаш тизимининг меҳнат харажатлари ва эксплуатация қилиш таннархини белгиловчи асосий омиллардан бири бўлиб, газ хўжалигида ишчилар сонидир. Газ хўжаликлари фаолияти қиёсий баҳолаганда ишчилар меҳнат даражаси танглигининг турлилиги хисобга олиниши керак ва у қуйидаги формула билан фойдаланилади:

бунда ва - мос ҳолда режавий хисоблаб олганда чиқилгани ва амалдаги ишчилар сони.
Маълумки, газ хўжаликларининг бош вазифаси аҳоли ва коммунал – маиший истеъмолчиларга газни тўхтовсиз етказиб беришдир. Газ хўжаликларининг ишини баҳолаш учун аҳолини ва коммунал – маиший корхоналарни узлуксиз газ билан таъминланганлик даражаси кўрсаткичи хисоблашда қўйидаги формуладан фойдаланилади:

бунда ва - мос ҳолда газ таъминланаётган хонадонлар ва коммунал-маиший корхоналарнинг ялпи сони,
ва бир суткадан ортиқ газ учирилган хонадонлар ва коммунал – маиший корхоналар сони.
Газ ускуналари ва ўтказгичлар юқори ёнғин хавфлилиги бўлган манзиллар хисобланади. Фалокат ҳақида тушган буюрмани бажариш ва фалокатни бартараф этиш газ хўжалиги фалокат-диспетчер хизмати хизматчиларининг асосий вазифалари хисобланади.
Газ тизимини эксплуатация қилишда хавфсизлик даражаси газ хўжалиги фаолиятини баҳолашнинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, у қуйидаги формула бўйича хисобланади:

,
бунда ва - мос ҳолда жорий ва ўтган йилдаги фалокатлар сони,
ва - мос ҳолда газ хўжалиги томонидан жорий ва ўтган йилда бажарилган иш ҳажми, минг шартли бирликда.
Бунда шуни таъкидлаш зарурки, агар газ хўжалиги корхоналарининг бирида кўрилаётган даврда фалокат рўй берса, одамлар қурбон бўлса ва анча моддий зарар кўрилса, унда бу корхона баҳоланаётганлар қаторидан чиқарилади.
Газ чиқиши муносабати билан чақирувлар сони газ таъминоти тизими бўйича хизмат кўрсатишлар бўйича ишларнинг сонини сифати шунча юқоридир. Шунинг учун газ хўжаликлари ишини кўрсатувчи кўрсаткич сифатида жорий хизмат кўрсатиш сифати даражаси тавсия этилади ва ушбу формула бўйича аниқланади:
,
бунда ва - мос ҳолда газ чиқишида чақирувлар сони баҳоланаётган ва ўтган даврда, (донада).
Иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларини таъминловчи шартнинг энг муҳими иш ҳақи ва меҳнат унумдорлигининг ўсиши суръатлари мақбул нисбатига эришиш ёки амал қилишдир. Бундай нисбатнинг умумий қонунияти, унга коммунал хўжалик корхоналарида ҳам амал қилиниши керак. Меҳнат унумдорлиги ўсиш суръатларининг иш хақи миқдори ўсиши суръатларига нисбатан жадалроқ кечишидан иборат.
Ушбу йўналишдаги газ хўжалиги фаолиятини баҳолаш маълум коэффициент билан қуйидаги формула орқали хисоблаб чиқарилиши мумкин:

бунда - меҳнат унумдорлиги даражаси бўлиб, хўжаликда ишловчига тўғри келадиган ҳақиий иш унумининг режадагига нисбатан сифати хисоблаб чиқилган.
Иш унуми ёки юқоридаги усул билан ёки газ хўжалигининг маълум бир вақтдаги иш ҳажмини шу муддатга ишлаганларнинг ўртача рўйхати сонига бўлишдан хосил бўладган шартли бирлиги сифатида ҳисобланади;
- иш ҳақининг ўртача даражаси. У маълум даврда бита ишловчининг ўртача амалдаги иш ҳақининг режавий иш ҳақи бирлигига нисбати бўйича аниқланади.
Газ хўжалиги корхонасининг ишлаб чиқариш - хўжалик фаолиятининг якуний баҳоланиши коэффициентиенларнинг жамланган бирлиги бўйича белгиланади. У эса юқорида кўриб ўтилган саккизта коффициентларни кўшиш йўли билан ушбу формула бўйича аниқланади

бунда 0.2; 0.15 ва 0.1 - Ҳар бир кўрсаткичнинг коэффициентлар киймати. Улар йиғиндиси бирга тенгдир.
Жамланган коэффицинтлар энг юқори былган баҳоланаётган газ хўжалик корхонаси энг яхши корхона деб хисобланади. Юқорида таърифланган кўрсаткичлар тизими уй-жой коммунал хўжалигининг бошқа соҳачалари корхоналарида фойдаланиш мумкин. Улар фаолиятининг ўзига хослигини хисобга олган ҳолда кўрсаткичлар сони қисқартирилиши, кенгайтирилиши ёки айрим фарқланувчи ушбу соҳачаларга тааълуқли кўрсаткичлар бошқа мос кўрсаткичлар билан алмаштирилиши мумкин. Бунда баҳолаш йил чораклари ва бир йилликда ўтказилиши мумкин.
Бу услубнинг жорий этилиши республика уй-жой коммунал хўжалик корхоналари ишлаб чиқариш фаолиятини ҳаққоний миқдори ва сифат жиҳатидан баҳолаш имконини бериб, натижада соҳа ишлари самарадорлигини оширишга олиб келади.