Комитет по координации развития науки и технологий при кабинете министров республики узбекистан

РУ
7
ХЫЙЛЫ
2
ЫМЫЗДЫ БЕККЕМЛЕ
7
ДЕ СОЦИАЛЛЫ
3
 ИНСТИТУТЛАРДЫ
4
 ОРНЫ 
Давлетияров М.М. 
Ө
збекстан Илимлер академиясы 
Қ
ара
қ
алпа
қ
стан б
ө
лимини
ң
 Тарийх, археология 
ҳә
м этнография
институты, Н
ө
кис
қ
аласы
 
Халқымыздың руўхыйлығының жаңаланыўын 
тәмийнлемей турып оның бийғәрезлигин беккемлеп 
б о л м а й т у ғ ы н ы
м ә л и м .
П р е з и д е н т и м и з 
И.А.Каримов өзиниң «Юксак маънавият – енгилмас 
куч» атлы мийнетинде былай дейди, «Руўхыйлық – 
инсанды руўхый жақтан пәклениўге, жүректен 
улғайыўға шақыратуғын, адамның ишки дүньясы, 
ерк-ықрарын 
беккемлейтуғын, 
ийман-исенимин 
пүтинлейтуғын, ҳүжданын оятатуғын теңсиз күш, 
оның бәрше көз-қарасларының өлшеми»
1
. 
Ҳеш бир жәмийет руўхый мәдений имканиятла-
рын адамлар санасында руўхый ҳәм мораллық 
қәдириятларды раўажландырмай ҳәм беккемлемей 
турып өзиниң келешегин белгилей алмайды
2
. 
Президентимиз жоқарыда аты аталған мийне-
тинде, руўхыйлығымызды раўажландырыў, оны 
беккемлеў мәселесин қозғай отырып, әсиресе Орта 
Азия халықларына тән болған жәмәәт болып жасаў, 
өз-ара жәрдем мәселесине, мәҳәллениң ролине 
айырықша дыққат аўдарып өтеди. Яғный, ол өз 
сөзинде «Шығыс дүньясында, атап айтқанда, 
өзимиздиң Орта Азия шәраятында жәмәәт болып 
жасаў сезими оғада үлкен әҳмийетке ийе ҳәм адам-
ларды бир-бирине жақынластырыўға, бир-бирин 
қоллап-қуўатлап турмыс кешириўге тийкар жарата-
ды. Усы мәниде, халқымыздың турмыс ҳәм ой-
пикир тәрзине нәзер тасласақ, басқаларға ҳеш 
уқсама йтуғын, 
мың 
жыллар 
даўамында 
қәлиплескен, тек өз-ара қатнас ғана емес, ал 
турмысымыздың үзилмес бир бөлеги сыпатында 
айқын көзге тасланатуғын бир қатар өзине тән пай-
зыйлетлерди көремиз» - деп айтып өтеди
3
.
Қубла Арал бойы халықларының материаллық 
емес мәдениятының сақланыў дәрежеси ҳәзирги 
күндеги ең актуал мәселелерден болып, көпшилик 
илимпазлардың дыққатын өзине аўдарып келмекте. 
Кейинги жигирма жыл ишинде өзлигимизди аңлаў, 
мәмлекетшилигимизди қайта тиклеў, ғарезсиз-
лигимизди беккемлеў жолында исленип атырған 
жумыслардың тийкарында ўатанға, тарийхымызға, 
миллий дәстүрлеримиз, үрп-әдетлеримизге деген 
сүйиспеншилик сезимлери жатыр.
Соның менен бирге, руўхый турмысымызды 
байытыў хаққында сөз болғанда, мәҳәллениң роли 
ҳәм тәсири ҳаққында тоқталып өтиў әлбетте орын-
лы болады. Өз-ара меҳир-мириўбет, аўызбиршилик 
ҳәм татыўлық, жәрдемге мүтәж адамлардың халы-
нан хабар алыў, жетим жесирлердиң басынан 
сыйпаў, той-тамаша, көмек ҳәм мерекелерди 
көпшилик пенен мәсләҳәтлесип өткериў, жақсы 
күнде де, жаман күнде де бирге болыў усаған 
халқымызға тән үрп-әдет ҳәм дәстүрлер биринши 
гезекте мәҳәлле шараятында қәлиплескен ҳәм 
раўажланған
4
. 
Қарақалпақларда 
социаллық институт
сыпа-
тында 
мешит-қәўим
, 
көше бий, өз-ара көмек, 
мурындық ата
ҳәм басқаларды алып қарасақ бола-
ды. Булардың орны жәмәәтте үлкен әҳмийетке ийе. 
Себеби халқымыздың турмыс қәлпи усы 
инсти-
тутлар
менен тығыз байлыныслы болып, сол 
арқалы раўажланып отырады.
Булардың ишинде шаңарақ институты ең 
тийкарғы социаллық институтлардан болып табы-
лады. Бул туўралы Президентимиз былай дейди: 
«ҳәр қандай миллеттиң өзине тән мәнаўиятын 
қәлиплестириў 
ҳәм 
көтериўде 
шубҳасыз 
шаңарақтың орны ҳәм тәсири теңсиз. Себеби 
инсанның ең таза ҳәм пәкизе сезимлери, дәслепки 
турмыслық 
түсиниклери 
биринши 
гезекте 
шаңарақта қәлиплеседи»
5
. 
Белгили болғанындай өтмиштен баслап бүгинги 
күнге шекем, жәмәәттеги әҳмийетли мәселелер 
а ў ыл ды ң 
ж а сы 
ү л ке нл ер и 
а қса қа л л а р , 
қәтқудалардың қатнасында шешилиў дәстүрге 
айланған. Мәселен, белгили болғанындай аўыллық 
жерлерде үлкен бир аўыл бир неше мешит қәўимге 
бөлинип, ҳеш бир той-мереке оның ағзаларының 
қатнасыўысыз өтпейди, себеби шаңарақтағы үрп-
әдет, 
дәстүрлер 
менен 
байланыслы 
болған 
көпшилик той-мерекелер жәмийетлик характерге 
ийе болып, мешит-қәўим ағзаларының, туўған-
туўысқанлардың, 
мурындық 
ата-енениң 
ҳ.б. 
жәрдеми менен, көше бийиниң басшылығында бо-
лып өтеди. 
Бир мешит қәўим улыўмалық мешитке ийе бо-
лып, той мерекелерди биргеликте өткерген, турмы-
ста ушырасатуғын ҳәр қыйлы мәселелерди ел 
ағаларының, ақсақал, көше бийи, кәтқудалардың 
басшылығында 
шешкен. 
Мысалы, 
тәрбия 
мәселесин алсақ, бала тәрбияны тек шаңарақта 
емес, ал сол туўылып өскен жәмәәттиң де 
тәрбиясын алады, ҳәм ҳәр қашанда сол өзин 
қоршаған жәмәәт тәсиринде болады. Бул жәмәәтти 
бир мешит қәўим деп алсақ, сол мешит қәўимниң 
ҳәр бир ағзасы оның менен тығыз байланыста бола-
ды. Қайғылы ҳәм қуўанышлы күнлерин сол жәмәәт 
пенен бирге өткереди, бөлиседи. Бул мәселеге бай-
ланыслы қарақалпақ халық нақыл-мақалларын мы-
сал ретинде келтирсек болады: «кең кийим тозбай-
ды, кеңесли ел азбайды», «Кәтқудасыз ел болса, би-
рин-бири шарпыйды, кәтқудалы ел болса, бирин-
бири қорғайды», «көплеген қонақ атқарады», 
«қызға бир үйден жийу, қырқ үйден тийў». 
Турмыста үлкен орын ийелейтуғын және бир 
социаллық институт сыпатында «Мурындық ата 
ҳәм мурындық ене»ни алып қарасақ болады. Жас 
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. 2008. 19-б. 
2
Хожагельдиев А.У., Матчанов А.Т. Миллий идеология ҳәм руўхый мәденият мәселелери. Нөкис. 2000. 
3
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. 2008. 7-8-б. 
4
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. 2008. 58-59-б. 
5
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. 2008. 52-б. 

---

107 
Президент 
И.Каримов 
нуфузли 
халқаро 
ташкилотларнинг 
хусусан, 
БМТнинг 
юксак 
минбаридан туриб (1993, 1995, 2000, 2010 йиллар), 
БМТ ва бошқа халқаро ихтисослашган ташкилотлар
эътиборини Орол ва Оролбўйи муаммоларига 
қаратиб келаётгани бежиз эмас. Бу саъй-ҳаракатлар 
натижаси ўлароқ, бир неча хорижий жамғармалар, 
ташкилотлар 
мустақилликнинг 
дастлабки 
йиллариданоқ Оролбўйидаги экологик офатга 
жиддий эътибор қила бошладилар. Жумладан, 1993 
йил май-июнь ойларида ЮНЕП ва ЮНДП 
ташкилотлари вакиллари Оролбўйига ташриф 
буюрганди. Мана шу ўтган давр мобайнида донор 
ва нуфузли халқаро ташкилотлар ОҚХЖ ИҚ 
томонидан 
ишлаб 
чиқилган 
«Орол 
денгизи 
ҳавзасидаги давлатларга ёрдам кўрсатиш бўйича 
ҳаракат дастурлари» (ПБАМ)ни амалга оширишда
фаол қатнашиб келмоқдалар. 1994 йилнинг январь 
ойида 
Марказий 
Осиё 
давлат 
раҳбарлари 
томонидан “ПБАМ-1” дастури тасдиқланди. Уни 
тайёрлашда БМТТД, ЮНЕП, Жаҳон банки, GEF, 
ЕТТБ, ОТБ, ТАСИС, Германиянинг KFV банки, 
Кувайтнинг ЭРА фонди, ЮСАИД ва бошқалар 
қатнашдилар. Мазкур дастур доирасидаги ишларни 
2 босқичда амалга ошириб, 3-5 йилга мўлжалланган 
дастлабки босқичда 30 млн. АҚШ доллари, кейинги 
босқичда 500-750 млн АҚШ доллари миқдоридаги 
маблағлар 
жалб 
этилиши 
режалаштирилди. 
“ПБАМ-1” дастурини амалга ошириш учун халқаро 
ташкилотлар ва донорлар томонидан 47,7 млн. 
АҚШ доллари грант сифатида ва 278 млн. АҚШ 
доллари қайтариладиган маблағ сифатида жалб 
этилиши 
натижасида 
эришилган 
ютуқлар 
минтақадаги ҳам экологик, ҳам ижтимоий вазиятни 
бироз яхшилаш имконини берди.
ОҚХЖ ташаббуси билан 1995-2000 йилларда 
Қуйи Амударё ҳудудида амалга оширилган бир 
қатор тадбирлар учун Жаҳон банки 380 млн. доллар 
маблағ ажратди. 1998 йилнинг 19 январида ОҚХЖ 
ИК билан ЮНДП ўртасида уч йилга мўлжалланган 
Орол денгизи ҳавзасини ривожлантириш бўйича 
лойиҳа юзасидан шартнома имзоланди. Бу лойиҳа 
1,7 млн. АҚШ доллари миқдорида баҳоланди. Шу 
йили 
Қарақалпоғистон 
республикасида 
4 
та 
ижтимоий кўмак жамғарма агентлиги (Нукус, 
Қўнғирот, 
Бўстон 
ва 
Чимбой 
шаҳарларида) 
тузилди. 
Уларнинг 
асосий 
вазифаси 
бозор 
муносабатларига ўтиш жараёнида аҳолининг турли 
кичик лойиҳаларини молиялаштиришдан иборат 
бўлди. Ўша йили бу лойиҳалар 608 тани ташкил 
қилгани ҳолда 36793,03 минг сўм миқдорида 
баҳоланди. Лойиҳалар асосан нон ва кондитер 
махсулотлари, гўшт ва сут маҳсулотлари ишлаб 
чиқаришга, 
аҳолига 
турли 
хил 
хизматларни 
кўрсатишига қаратилди. 
Оролбўйи ҳудудидаги экологик мувозанатни 
тиклашда 1998-2003 йилларда амалга оширилган 
ОҚХЖнинг GEF лойиҳаси чора-тадбирлари катта 
аҳамият касб этди. 1997 йилнинг ноябрь ойида 
Марказий 
Осиё 
ҳукуматлари 
хайрихоҳлигида 
“GE F” 
Агентл иги 
л ойиҳа си 
(ПУ ВРОС ) 
шаклланади. Агентликнинг мақсади Марказий Осиё 
минтақасини экологик таҳдидлардан холи қилиш, 
шу 
жумладан, 
Орол 
муаммосини 
бартараф 
шаңарақларға, анығырағы жаңа турмыс қурып 
атырған жасларға мурындық ата, мурындық ене 
тайынлаў бурыннан киятырған дәстүр болып, ол 
өзиниң келип шығыўы жағынан узақ тарийхқа ийе. 
Жаңа тырмыс қурып, өмирдиң жаңа басқышына 
қәдем таслап атырған жас шаңарақлар, биргеликте-
ги турмыстың дәслепки күнлеринде-ақ ҳәр қыйлы 
турмыс машқалаларына тус келиўи тәбийий. Соның 
ишинде ата-ана менен ойласа бермейтуғында 
мәселелер 
пайда 
болады, 
усындай 
ўақытта 
мурындық ата-енениң орны айырықша, олардың 
жәрдеми керек болады. Яғный мурындық ата-ене 
екинши ата-ана ўазыйпасын атқарыўы керек 
[Автордың дала жазыўлары №3, 8, 17, 25, 2010.]. 
Әдетте, мурындық ата мурындық балларының ты-
ныш-татыў, аўызбиришиликте жасаўына, олардың 
тәрбиясына жуўапкер болып есапланады, ҳәм өз 
балларындай етип қараў керек. Өз гезегинде 
мурындық баллар мурындық ата-енесин өз ата-
анасын ҳүрметлегендей етип, ҳүрметлеў керек. Де-
мек, жас шаңарақтын беккем болыўы мырындық 
ата-енегеде байланыслы, олардың арасындағы 
қарым-қатнасларға байланыслы. 
Қарақалпақ халқына тән болған мийнет пенен 
байланыслы 
бол ған 
және 
бир 
әжәйып 
дәстүрлеримиздиң бири – көмек. Көмек социаллық 
институт сыпатында турмысымызда үлкен рол ой-
найды. Көмектен, әдетте аўыр жумыслар ўақтында 
пайдаланылған, әсиресе аўыл хожалық, ирригация, 
қурылыс ҳәм т.б. тараўларда үлкен әҳмийетке ийе 
болған, ҳәм ҳәзирде өз әҳмийетин толық жойтқаны 
жоқ. Өз-ара көмек жәмәәт болып бирге ислесиўдиң, 
аўызбиришиликтиң белгиси болып, жасларды мий-
нет тәрбиясына үйретиўде үлкен әҳмийетке ийе. 
Жоқарыда атап өтилген социаллық институтлар 
белгили бир хызметлерди атқара отырып, жаслар 
тәр биясына,
жәмәә т 
а ўыз биришилигине, 
шаңарақтың 
тыныш-татыўлығына, 
миллий 
дә стү р л ер им из д иң 
са қл а нып 
т ур ыў ына , 
руўхыйлықтың раўажланыўы ҳәм беккемлениўине, 
улыўма халқымыздың өсип өниўине өзиниң жақсы 
тәсийрин тийгизеди. Бундай халқымызға тән болған 
бай үрп-әдет дәстүрлеримиз бенен мақтансақ
арзыйды.