[Ctrl]+[F4] - кенгайтма бўйича тартиблайди,
[Ctrl]+[F5] - вақт бўйича тартиблайди,
[Ctrl]+[F6] - хажм бўйича тартиблайди,
[Ctrl]+[F7] - каталогларнинг тартибланмаган рўйхатини беради.
Klavishalarning tuzilishi Zamonaviy klaviaturalarda bir necha xil turdagi klavishalar ishlatiladi. Ko`pgina klaviaturalarda klavisha bosilganda elektr kontaktlari tutashadigan pereklyuchatellar o`rnatilgan. Ba`zi yuqori klassli klaviaturalarda tutashtiruvchisizuvsiz sig`imli datchiklardan foydalaniladi.Kontaktli klaviaturalar eng ko`p tarqalgan. Ularning quyidagi turlari mavjud:
Sof mexanik pereklyuchatelli;
Tutashtiruvchi qatlamli;
Rezina qalpoqchali;
Membranali.
Mexanik pereklyuchatellar
Sof mexanik pereklyuchatellarda metall kontaktlar tutashuvi ro`y beradi. Ularda qarshi "tuyg`u" aloqasini o`rnatish maqsadida qo`shimcha prujinali va yumshatish plastinkasidan iborat konstruktsiya ishlatiladi. Bunda siz klavisha qarshiligini sezasiz va tiqillagan tovushni eshitasiz. Mexanik pereklyuchatellar juda ishonchlidir, ularning kontaktlari odatda o`zini-o`zi tozalaydi. Ular 20 mln marta bosilishgacha chidaydi va chidamliligi bo`yicha sig`imli datchiklardan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Ularning aks ta`siri nixoyatda yaxshidir.
Tutashuvchi qatlamlar
Tutashuvchi qatlamli klavishalar eski klaviaturalarda keng qo`llanilgan. Ularda pasidan tunuka y opishtirilgan g`ovakli materialdan tayyorlangan qatlam klavisha bilan ulanadi.
Klavisha bosilganda tunuka chop etish kontaktlarini tutashtiradi. Klavisha qo`yib yuborilganda prujina uni yana boshlang`ich xolatga olib keladi. Bunda g`ovakli qatlam bosimni kamaytiradi, lekin klaviatura juda ham “yumshoq” bo`lib qoladi. Bu konstruktsiyaning asosiy kamchiligi klavisha bosilganda tovush chiqmasligidadir, shunung uchun bunday klaviaturali sistemalarda dasturiy yo`l bilan klavisha bosilganidan habar beruvchi tovush chiqariladi.
Ushbu konstruktsiyaning yana bir kamchiligi u tunukasining korroziya va kontaktlarning ifloslanishiga ta`sirchandir. Aqar bunday bo`lsa klavishani bir necha marta bosishga to`g`ri keladi, bu esa albatta asabga tegadi. Lekin bunday klaviaturani tozalash qolganlaridan ancha oson.
Rezinali qalpoqchalar
Rezina qalpoqchali klaviatura oldingisiga o`xshab ketadi, lekin undan ustun tomonlari ko`p. Unda prujina o`rniga rezina qalpoqcha va o`sha rezinadan, lekin ko`mirli to`ldirgichili tutashtiruvchisi bo`ladi. Klavisha bosilganda rezina qalpoqcha deformatsiyalashadi. Bunda ko`mirli to`ldirgich o`tkazgichlarni tutashtiradi. Klavisha qo`yib yuborilganida rezina qalpoqcha o`z xolatini tiklaydi.
Tutashtiruvchilar tozalangan ko`mirdan qilinadi, shuning uchun ular korroziyaga uchramaydi va o`zlari tutashadigan metall kontaktlarni tozalaydi.
Membranali klaviatura
Membranali klaviaturalar bundan oldingisining bir turi bo`lib, unda aloxida klavishalar bo`lmaydi: uning o`rniga rezina qalpoqchali plastinaga yotqiziladigan belgilangan listdan foydalaniladi. Bu klaviatura uchta plastina va minimum qismlardan tashkil topgani uchun u ekstremal xolatlarda juda qo`l keladi. Membranali klaviaturalar ko`pincha boshqaruv pultlarida, ya`ni katta xajmda ma`lumot kiritiladigan joylarda ishlatiladi.
Sigimli datchiklar
Sigimli datchiklar yagona kontaktsiz pereklyuchatellar bo`lib, ular keng tarqalgan. Bu turdagi klaviaturalar rezinalilaridan qimmatroq, lekin ulardan ko`ra ifloslanish va korroziyaga chidamli.
Sig`imli datchiklarda tutashish kontaktlari bo`lmaydi. Ularning o`rniga ikkita bir-biriga nisbatan siljiydigan plastina va ular orasidagi sig`imni o`zgarishiga ta`sir ko`rsatadigan maxsus sxema ishlatiladi.
Klavisha bosilganda yuqoridagi plastina pastdagi qo`zg`almasiga yaqinlashadi. Yuqoridagi plastina pastdigiga yaqinlashganda ular orasidagi sig`im o`zgaradi. Bu o`zgarishni klaviaturaga o`rnatilgan komparator sxemasi darxol sezadi.
Elektr kontaktlarining yo`qligi tufayli bunday klaviaturalar korroziya va ifloslanishga mustaxkamdir. Unda klavisha bir marta bosilganda belgi bir necha marta kiritilish muammosi deyarli yo`q. uning xizmat qilish muddati - 25 mln bosilish o`lib, qolgan klaviaturalarda bu ko`rsatkich 10-12 mln bo`ladi. Bu klaviaturalarning yagona kamchiligi ularning baland narxi bo`lib, lekin bu narsa qulaylik va uzoq xizmat muddati bilan kompensatsiyalanadi.
Xozirgi kunda sig`im datchikli klaviaturalarni IBM va uning Lexmark deb ataluvchi filiali ishlab chiqaradi.
Klaviaturaning tuzilishi Klaviatura matritsaga birlashtirilgan pereklyuchatellar yig`indisidan iborat. Klavisha bosilganda klaviaturaga o`rnatilgan protsessor bosilgan klavishaning matritsadagi koordinatalarini aniqlaydi. Bundan tashqari, protsessor, bosilish davomiyligini aniqlaydi va xatto bir vaqtda bir nechta klavishalarning bosilishini qayta ishlashi mumkin. Klaviaturaga klavishalar bir vaqtda yoki juda tez bosilganda ma`lumotlarni saqlashga mo`ljallangan 16 bayt sig`imli bufer joylashgan. Keyin bu ma`lumotlar tegishli ketma-ketlikda sistemaga uzatiladi.
Odatda klavisha bosilganda dirillash ro`y beradi, y`ani tutashuv darrov o`rnatilmaydi, balki bu narsa bir necha qisqa tutashuv va uzilishlardan keyin ro`y beradi. Klaviatura protsessori bu dirillashni bostirishi zarur va uni bitta klavishani ikki marta bosilishidan farqlashi lozim. Buni aniqlash oson, chunki foydalanuvchining klavishaga bosishi dirillashdan ancha sekin ro`y beradi.
Sistemali blok va klaviatura orasidagi muloqot ketma-ket kanal orqali o`rnatiladi. Bu kanal orqali ma`lumotlar 11 bitdan uzatiladi, ulardan faqat 8 tasi ma`lumotlar bo`lib, qolganlari boshqaruv sinxronlashtirish signallaridir.
Dastlabki PC klaviaturalarida 8048 mikrontroller ishlatilgan, yangi model klaviaturalarda esa ROM xotirali 8049 mikrosxema yoki 8048 yoki 8049 larni qo`llab-quvvatlovchilari o`rnatilgan.
Klavisha nomerlari va skan-kodlar
Klavisha bosilganda klaviaturaga o`rnatilgan protsessor tutashgan pereklyuchatelning matritsadagi koordinatalarini aniqlaydi. Shundan so`ng u sistema platasiga bosilgan klavisha skan ko`di bolgn ketma-ket ma`lumotlar paketini uzatadi.
Klavisha ishdan chiqqanda diagnostik dasturlardan biri, masalan, o`zini nazorat qiluvchi POST protsedurasi ushbu klavisha skan-kodini ma`lum qiladi. Bu degani siz o`zingiz skan-kodga qarab klavishani aniqlashingiz lozim.
Skan-kod lardan tashqari IBM firmasi har bir klavishaga identifikatsion nomer beradi. Bu nomerlar chet tilidagi klaviaturalar klavishalarini aniqlash uchun lozim, chunki ularda boshqa qo`shimcha belgilar qo`yilgan bo`lishi mumkin.
