Klaster nazariyasi

Klaster tushunchasi va uning shakllanish bosqichlari Reja: Klaster tushunchasi. “Klaster nazariyasi”ning rivojlanishida jahon ilmiy maktablarining o`rni. Klasterli yondashuvning keng miqyosida qo`llanish sohalari. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyotida ro`y berayotgan integratsiya jarayonlari uning baynalminallashuvi va globallashuvi rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatmoqda. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi bir tomondan qo`shimcha qiymat yaratishning transmilliy “zanjirini” ko`zda tutgan xolda, ikkinchi tarafdan ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida ham raqobatni kuchaytirmoqda. Globallashish asosida logistika va tovarlar hamda xizmatlar sifatini ham standartlashtirishni ta’minlovchi umumjahon kommunikasiya tizimi ham rivojlanib bormoqda. Integrasiyalashuvning kichik darajasi mamlakatlar iqtisodiyotida yangi xo`jalik yuritish tizimini shakllantirish yo`li hisoblanib, o`zaro provard maxsulot ishlab chiqaradigan va geografik yaqin bo`lgan korxona va tashkilotlarni o`z ichiga olgan “Klaster”lar yaratishdir. Klasterlarni shakllantirishdan maqsad – shahar, tuman va viloyat ichida joylashgan bir xil soha korxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda bo`lgan ta’lim, ilmiy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va boshqa xizmatlarni uyg`unlashtirish – innovasion ishlab chiqarishni tashkil etish asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga yo`naltirishdan iborat. “Klaster” atamasi fransuzcha so`z bo`lib o`zbekcha tarjimasi “panja”, “bosh”, “bog`lam”, “guruh”, “to`planish”, “turg`un” ma’nolarini beradi. Shuningdek, “klaster” tanlanma tadqiqotlarning bir usuli sifatida ham ifodalanadi. “Klaster” nazariyasining asosi bo`lib, Alfred Marshallning XIX asr oxirida yozilgan “Iqtisodiyot prinsiplari” nomli asarida (1890) ixtisoslashgan tarmoq sohalarning alohida hududlarda uyg`unlashishi to`g`risidagi fikr-mulohazalari hisoblanadi. Uning ilmiy xulosalari bo`yicha ixtisoslashgan faoliyat yurituvchi sub’ektlarni hududiy uyg`unlashuvi: malakaviy mehnat resurslarining borligi; ta’minotchi va qo`shimcha sohalarning o`sishi; har-xil firmalarni ishlab chiqarish jarayonining turli bo`g`inlariga ixtisoslashuvining mavjudligiga asoslanganligi. Maykl Porter nazariyasiga ko'ra, klaster geografik jihatdan qo'shni bo'lgan o'zaro bog'liq kompaniyalar (etkazib beruvchilar, ishlab chiqaruvchilar va boshqalar) va muayyan sohada faoliyat yurituvchi tashkilotlar (ta'lim muassasalari, davlat organlari, infratuzilma korxonalari) guruhidir. va qo'shimcha. M. Porter [1] mamlakat raqobatdoshligini xalqaro kompaniyalarning raqobatbardoshligi nuqtai nazaridan ko'rib chiqish kerak, deb hisoblaydi, biroq turli tarmoqlardagi firmalarning birlashmalari - bu klasterlarning ichki resurslardan samarali foydalanish qobiliyatlari juda muhimdir. Shuningdek, u "raqobatbardosh olmos" (yoki "olmos") deb nomlangan mamlakatlarning raqobatbardoshlik afzalliklari tizimini ishlab chiqdi. Bu kabi afzalliklarning asosiy guruhlari soni bo'yicha. Bunga quyidagilar kiradi: · faktor omillari: inson va tabiiy resurslar, ilmiy axborot salohiyati, kapital, infratuzilma, shu jumladan hayot sifatining omillari; · ichki talabning shartlari: talabning sifati, jahon bozorida talabning rivojlanish tendensiyalariga rioya qilinishi, talabning hajmini oshirish. · (tarmoqlarning klasterlari): xom ashyo va yarim tayyor mahsulotni olish joylari, asbob-uskuna sotib olish joylari, xom ashyo, texnika va texnologiyalardan foydalanish. · firmalarning strategiyasi va tuzilishi, tarmoq ichidagi raqobat : maqsadlar, strategiyalar, tashkil qilish usullari, kompaniya boshqaruvi, tarmoq ichidagi raqobat. Bundan tashqari, mamlakatdagi vaziyatga katta ta'sir ko'rsatadigan ikkita qo'shimcha parametr mavjud. Bu tasodifiy hodisalar (ya'ni firmalarning boshqaruvini nazorat qila olmaydigan narsalar) va hukumat siyosati . Ehtimol, Porterning asosiy g`oyasi shundaki, istiqbolli raqobat afzalliklari tashqi bozorda emas, balki ichki bozorlarda yaratilgan. Tadqiqot davomida Maykl Porter o'nta mamlakatda 100 dan ortiq sanoatning raqobatbardosh imkoniyatlarini tahlil qildi. Eng raqobatli transmilliy kompaniyalar ko'pincha mamlakatlar bo'ylab tez-tez tarqalib ketmagan, bir mamlakatga, ba'zan esa mamlakatning bir mintaqasida to'planishga intilgan. Bu jahon bozorida raqobatbardoshlikka ega bo'lgan bir yoki bir nechta firmaning yaqin atrof muhitga ijobiy ta'sir ko'rsatayotgani: yetkazib beruvchilar, iste'molchilar va raqobatchilar. Va atrof-muhitning muvaffaqiyati, o'z navbatida, kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirishga ta'sir ko'rsatadi [2]. Natijada, "klaster" shakllanmoqda - firmalarning birlashmasi, yaqin sanoat bilan bog'liq bo'lgan va bir-birining raqobatbardoshligini oshirishga o'zaro yordam beradi. Butun davlat iqtisodiyoti uchun klasterlar ichki bozorda o'sish nuqtalarining rolini o'ynaydi . Birinchidan, yangi klasterlar tez-tez shakllantiriladi va mamlakatning xalqaro raqobatdoshligi ortadi. Bu alohida guruhlarning kuchli pozitsiyalariga asoslangan bo'lsa-da, ularning tashqarisida hatto eng rivojlangan iqtisodiyot nafaqat o'rtacha natijalarga olib kelishi mumkin. Klasterda manfaatlar munosabatlarning barcha sohalarida taqsimlanadi: - Boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan yangi ishlab chiqaruvchilar tadqiqotlarni va rivojlanishni rag'batlantirish va yangi strategiyalarni joriy etish uchun zarur mablag'lar ajratish orqali rivojlanishni jadallashtiradi. - Ko'plab raqobatchilar bilan aloqada bo'lgan yetkazib beruvchilar yoki iste'molchilar kanallari orqali axborot almashinuvi va innovatsiyalarning tez tarqalishi mavjud. - Klasterdagi munosabatlar, odatda umuman kutilmagan, raqobatdagi yangi yo'llarning paydo bo'lishiga olib keladi va butunlay yangi imkoniyatlar yaratadi. - Inson resurslari va g'oyalari yangi kombinatsiyalarni shakllantiradi. Umuman, guruhlarning uchta keng ta'rifi mavjud bo'lib , ularning har biri o'z faoliyatining asosiy xususiyatiga urg'u beradi: - ular, odatda, bir yoki bir nechta ilmiy muassasaga bog'langan, tarmoqlar ichidagi iqtisodiy faoliyat turlari cheklangan (Tadqiqot institutlari, universitetlar va boshqalar). - ular vertikal ishlab chiqarish zanjirlari; ishlab chiqarish jarayonining qo'shni bosqichlari klasterning yadrosini (masalan, "yetkazib beruvchi-ishlab chiqaruvchi-sotuvchisi-mijoz" zanjiri) tashkil etadigan ancha tor bo'limlari. Asosiy kompaniyalar atrofida shakllangan tarmoqlar ushbu toifaga kiradi. - bu yuqori darajadagi agregatlarda (masalan, "kimyoviy guruh") yoki birlashmalarning yanada yuqori darajasida (masalan, "agrosanoat klaster") tarmoqlar majmuasida aniqlangan sanoatdir. Klasterlar haqida bir-birini to'ldiradigan 2 ta strategiya mavjud: - mavjud klasterlardagi bilimlardan foydalanishni oshirish strategiyasi; - klasterlar ichida yangi hamkorlik tarmoqlarini yaratishga qaratilgan strategiyalar. Vaqt o'tishi bilan samarali ishlaydigan guruhlar yirik investitsiyalarning va hukumatning diqqat-e'tiborining sababi bo'lib qolmoqda. Klaster o'z shaxsiy qismlarining oddiy summasidan ko'proq narsa bo'lib qoladi. Klasterning markazi ko'pincha bir nechta kuchli kompaniyalar bo'lib, ular o'rtasida raqobat munosabatlarini saqlab turadi. Ushbu klaster boshqacha kartel yoki moliyaviy guruh. Raqobatchilarning, ularning xaridorlari va yetkazib beruvchilar konsentratsiyasi ishlab chiqarishning samarali ixtisoslashuviga yordam beradi. Shu bilan birga, Klaster ko'plab kichik firmalar va kichik korxonalarni ish bilan ta'minlaydi. Bundan tashqari, tashkilotning klaster tartibi maxsus innovatsiya shaklini yaratishga olib keladi - "umumiy innovatsion mahsulot". Vertikal integratsiya shakllari asosida klaster, turli xil ilmiy va texnologik kashfiyotlarning spontan kontsentratsiyasi emas, balki yangi bilim va texnologiyalarni tarqatishning muayyan tizimidir. Shu bilan birga ixtironi innovatsiyalarga samarali o'zgartirish va innovatsiyalarni raqobatbardosh ustunlikka aylantirishning eng muhim sharti barcha klaster a'zolari o'rtasida barqaror aloqalar tarmog'ini shakllantirishdir. Shunday qilib, hamkorlik yanada tobora kuchayib bormoqda, ammo u bilan ma'lum xavf tug'diradi - mustaqillikni yo'qotish imkoniyati (bozorda mustaqil xulq-atvorga ega bo'lish, yangi mahsulotlarni mustaqil rivojlanishi, yangi texnologiyalar va h.k.). Shuning uchun keyingi yillarda qator mamlakatlarda samarali "klaster strategiyasi" qurilib, ular barpo etilmoqda global bozorda o'z kuchini va raqobatbardoshligini isbotlagan biznes markazlarida. Hukumatlar mavjud klasterlarni qo'llab-quvvatlashga va ilgari muloqot qilmagan kompaniyalarning yangi tarmoqlarini yaratishga e'tibor qaratmoqdalar. Shu bilan birga, davlat shirkatlarning shakllanishiga yordam bermaydi, balki tarmoqlardagi ishtirokchiga aylanadi. Klaster strategiyalari Evropada keng qo'llaniladi. Misol uchun, Germaniyada 1995 yildan beri Bio Regio Biotexnologiya Klaster dasturi faoliyat ko'rsatmoqda. Buyuk Britaniyada hukumat biotexnologik firmalar joylashgan asosiy hududlar sifatida Edinburgh, Oksford va sharqiy Angliyaning atrofini aniqladi. Norvegiyada davlat "dengiz iqtisodiyoti" klasteridagi kompaniyalar o'rtasida hamkorlikni rag'batlantiradi. Finlyandiyada yog'och va yog'och buyumlari, qog'oz, mebel, matbaa va tegishli asbob-uskunalar ishlab chiqarishni o'z ichiga olgan o'rmon klasteri ishlab chiqilgan. Ushbu klasterdagi firmalarning bilimlarni tarqatishda yaqin hamkorliklari ularni asosiy savdo raqobatchilari bo'yicha raqobatbardosh afzalliklar bilan ta'minlaydi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, Finlyandiya tadqiqot va texnologiya sohasidagi hamkorlik bo'yicha yetakchilik qiladi. Shunday qilib, turli yondashuvlarga qaramasdan, ko'pchilik Evropa mamlakatlari o'zlari uchun maxsus klaster strategiyasini ishlab chiqdilar. Bunday strategiyani eng aniq izlayotgan mamlakatlar Daniya, Gollandiya, Flemish Belgiya, Kvebek (Kanada), Finlyandiya, shuningdek, Janubiy Afrika (yangi hukumat bilan). Fransiya va Italiya boshqa bir nom ostida bo'lsa-da, o'ziga xos bir klaster strategiyasi uzoq vaqt davomida amal qilgan mamlakatlar misoli sifatida xizmat qilishi mumkin. Ayni paytda mutaxassislar 7 ta asosiyni ta'riflaydi klasterlarning o'ziga xos klaster strategiyasining tanlashiga asoslangan kombinatsiyalar xususiyati: · geografik : hususiy (masalan, Niderlandiyada bog'dorchilik), chindan ham global (aerokosmik kümelenme) qadar cho'zilgan iqtisodiy faoliyatning mekansal klasterlarini qurish; · gorizontal : bir nechta soha / tarmoqlar katta klasterning bir qismi bo'lishi mumkin (masalan, Niderlandiya iqtisodiyotida megaclusters tizimi); · vertikal : klasterlarda ishlab chiqarish jarayonining qo'shni bosqichlari bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, tarmoq ishtirokchilarining kimligi klasterdagi innovatsiyalarning tashabbuskori va yakuniy ijrochisi kim ekanligi muhimdir; · lateral : turli tarmoqlar jamg'armani birlashtirganda, bu tejashni ta'minlaydi yangi kombinatsiyalarga (masalan, multimediya klasteriga) olib keladigan o'lchov ta'siri tufayli; · texnologik : bir xil texnologiyadan foydalanadigan tarmoqlar majmui (masalan, biotexnologik guruh); · diqqat markazida : yagona markaz atrofida joylashgan korxonalar majmuasi - korxona, ilmiy-tadqiqot instituti yoki ta'lim muassasasi; · Sifatli : firmalarning chinakam hamkorlik qilish masalasi emas, balki ular qanday qilib amalga oshirayotgani. Tarmoq har doim avtomatik ravishda rag'batlantirilmaydi innovatsiyalarni rivojlantirish. Tarmoqlarda, aksincha, innovatsion jarayonlar bostirilib, himoya xatti-harakatlari kuchaytiriladi. Yetkazib beruvchilar bilan aloqalar innovatsiya jarayonlarini rag'batlantirishi mumkin, ammo ular sheriklarga xarajatlarni o'zgartirish va ularga moddiy yordam berish uchun ham ishlatilishi mumkin. Ikkinchidan, tarmoqlar na barqaror, na ogohlantiruvchi. Shunday qilib, raqobatbardoshlik muammolarini o'rganishda dastlab ishlatilgan klasterli yondashuv, vaqt o'tishi bilan tobora keng miqyosli vazifalarni hal etishda qo'llanila boshlandi: - davlat, mintaqa, sanoatning raqobatbardoshligini tahlil qilganda; - milliy sanoat siyosatining asosi sifatida; - mintaqaviy rivojlanish dasturlarini ishlab chiqishda; - innovatsiyalarni rag'batlantirish uchun asos sifatida; - yirik va kichik biznesning o'zaro hamkorligi asosini tashkil etadi.