Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Umumiy ishlash tamoyillari
. Er sharining atrofida joylashgan fazo 
bo‘shlig‘ini Erning su’niy yo‘ldoshlar to‘ri mavjud bo‘lib, uning umumiy 
maydoni tahminan butun er yuzasini «
qoplab olishi
» qayd qilinadi. Erning 
su’niy yo‘ldoshlari orbitalari yuqori darajada aniqlikda hisoblab chiqiladi, 
shu  sababli  har  qanday  hoxlagan  vaqt  lahzasida  su’niy  yo‘ldoshning 
Dastlab, GPS tizimidan faqat navigatsiya maqsadlarida foydalanish
belgilangan, biroq 1976-1978 yillarda Massachuset shtati texnologiya
instituti ilmiy xodimlari tomonidan amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar
natijalari GPS tizimidan geodeziya sohasida foydalanish imkoniyatlari
mavjudligini
ko‘rsatgan,
ya’ni
millimetr
darajasidagi
aniqlikda
koordinatalarni aniqlash mumkinligi qayd qilingan
.

---

 
50 
joylashgan  holati  aniq  ma’lum  holat  hisoblanadi.  Su’niy  yo‘ldoshlarga 
o‘rnatilgan  radio-uzatkich  qurilmalar  Erga  tomon  yo‘nalishda  uzluksiz 
tarzda  signal  jo‘natib  turishi  qayd  qilinadi.  Bu  signallar  er  yuzasining 
ma’lum bir nuqtalarida joylashgan, koordinatalarni aniqlovchi GPS
 
qabul 
qilish  qurilmalari  orqali  qabul  qilinadi.  Ushbu  qabul  qilish  qurilmalarida 
erning su’niy yo‘ldoshidan signalning chiqish vaqti o‘lchanadi va «su’niy 
yo‘ldosh  -  qabul  qilish  qurilmasi»  oraliq  masofasining  qiymati 
hisoblanadi (ma’lumki, radiosignal yorug‘lik nuri tezligida harakatlanadi). 
Yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  nuqtaning  joylashish  holatini  aniqlash 
uchun,  uchta  koordinatani  (X,  Y  yassi  tekislik  koordinatalari  va  H 
balandlik  koordinatasi)  bilishimiz  talab  qilinadi,  u  holda  qabul  qilish 
qurilmasida  uchta  turli  xil  su’niy  yo‘ldoshgacha  bo‘lgan  oraliq  masofa 
o‘lchanishi  zarur  hisoblanadi.  So‘zsiz  ravishda,  bu  ko‘rinishdagi 
radionavigatsiya  uslubida  (bu  uslub  - 
so‘rovsiz  uslub
  deb  nomlanadi) 
faqatgina su’niy  yo‘ldosh  va qabul  qiluvchi  qurilmada  vaqt  shkalasining 
o‘zaro  uyg‘unligi  mavjud  sharoitdagina  signalning  tarqalish  vaqti 
qiymatini aniq tarzda aniqlash mumkin   
Shu  sababli,  erning  su’niy  yo‘ldoshlari  va  qabul  qilish  qurilmasi 
tarkibida etalon tavsifiga ega bo‘lgan soat (standart soat) ham o‘rnatiladi, 
bunda  su’niy  yo‘ldoshda  qayd  qilinuvchi  etalon  vaqt  mutlaqo  yuqori 
aniqlikka  ega  hisoblanadi  (bunda  uzoq  vaqt  davomiyligidagi  chastota 
barqarorligi  10
-13
-10
-15
  sutka  darajasida  ta’minlanadi).  Barcha  su’niy 
yo‘ldoshlar  bortiga  o‘rnatilgan  soatlar  uyg‘unashtirilgan  va  «
tizimli 
tavsifga ega bo‘lgna vaqt
» deb nomlanuvchi vaqt bilan bog‘langan. GPS 
qabul qilish qurilmasida uning bahosi favqulotda darajada ortib ketmasligi 
uchun,  etalon  vaqt  qurilmasi  nisbatan  pastroq  darajada  aniqlikka  ega 
hisoblanadi.  Bu  etalon  vaqt  qiymati  faqat  chastotaning  qisqa  vaqt 
davriyligi 
davomida,  ya’ni  o‘lchash  ishlarini  amalga  oshirish 
davomidagina barqarorlikda bo‘lishi ta’minlanadi.