Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Nazorat savollari: 
1.  Birinchi    marotaba  global  aniqlash  tizimi  qachon  va  kim  tomonidan 
joriy etilgan? 
2. GPS tizimi qachon ishga tushirilgan?
 
 
 
 
 

---

 
151 
10.6.
 
GPS qabul qilish qurilmalari haqida ma’lumot 
 
GPS-tizimlarning  tarkibi
.  GPS-tizimlarning  tarkibiga  quyidagi 
keltirilgan 3 ta asosiy segmentlar kiritiladi: ya’ni, kosmik, erda joylashgan 
va foydalanuvchilar segmenti.  
Kosmik  segmentning  tarkibi  28  ta  avtonom  tavsifda  funksiya 
bajaruvchi su’niy yo‘ldoshlardan tashkil topgan bo‘lib, bu tizimlar erdan 
20350  km  balandlik  bo‘ylab,  orbitada  bir  tekisda  taqsimlangan  holatda 
joylashtirilgan  (bu  tizimnng  to‘liq  holatda  funksiya  bajarishi  uchun, 
odatda 24 ta su’niy yo‘ldosh etarli hisoblanadi). Har bir su’niy yo‘ldosh 2 
ta kodlik tizimda shifrlangan, 2 ta chastota bo‘yicha maxsus navigatsion 
signallarni  tarqatadi.  Bu  navigatsion  signallardan  biri  faqat  juda  kam 
sondagi  foydalanuvchilar  uchun  mo‘ljallangan,  jumladan  AQSH  Federal 
xizmati va harbiy maqsadlarda ishlatiladi. Ushbu 2 ta turdagi signallardan 
tashqari,  su’niy  yo‘ldoshlar  tomonidan  3-signal  ham  tarqatiladi  va  bu 
signal foydalanuvchilarni qo‘shimcha ko‘rsatkichlar (su’niy yo‘ldoshning 
holati,  uning  ish  bajarishga  qodirlik  darajasi  va  hakozo)  bo‘yicha 
ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.  
Su’niy  yo‘ldoshlarning  orbitalari  ko‘rsatkichlari  erda  joylashgan 
nazorat qilish stansiyalari  tarmog‘i (tropik kenglikdada joylashgan, jami 
5  ta  stansiyadan  tashkil  topgan)  orqali  davriy  ravishda  nazorat  qilib 
turiladi,  jumladan  ushbu  stansiyalar  yordamida  quyidagi  funksiyalar 
bajariladi  (sutka  davomida  kamida  1-2  marta  takroriylikda):  ballistik 
tavsiflar  hisoblanadi,  su’niy  yo‘ldoshlarning  hisoblangan  harakatlanish 
traektoriyasidan  chetga  og‘ish  qiymati  qayd  qilinadi,  su’niy  yo‘ldoshlar 
bortiga  o‘rnatilgan  soat  mexanizmlarining  vaqti  aniqlanadi,  navigatsiya 
apparatlari  va  boshqa  qurilmalarning  sozligi  monitoring  qilinishi  amalga 
oshiriladi.  Bunda  erda  joylashgan  nazorat  stansiyalari  yordamida    su’niy 
yo‘ldosh  tizimlarida  mavjud  qurilmalarning  ishdan  chiqishi  holatlarin 
to‘liq  aniqlash  jarayonini  amalga  oshirish  uchun,  bir  necha  soat  talab 
qilinadi.  
GPS-tizmining  3-segmenti  -  bu  GPS-qabul  qilish  (priyomnik) 
qurilmalari  hisoblanadi  va  bu  qurilmalar  alohida,  mustaqil  funksiya 
bajaruvchi  qurilmalar  sifatida  (olib  yurishga  mo‘ljallangan,  ixcham  va 
statsionar  tipda)  ishlab  chiqariladi,  Shuningdek  IBM  PC,  bortga 
o‘rnatiluvchi  kompyuter  tizimlari  va  boshqa  qurimalar  tizimiga 
o‘rnatiluvchi platalar shaklida ham ishlab chiqariladi.  
GPS-tizimining asosiy imkoniyatlari (GPS-signalni qabul qilish qurilmasi 
mavjud sharoitda) quyidagilardan tashkil topgan: 

 
Mobil obonentning joylashgan joyini aniqlash; 

---

 
152 

 
Borish  mo‘ljallangan  punktgacha  eng  qisqa  va  eng  qulay  yo‘lni 
aniqlash; 

 
Orqaga qaytish marshrutiga aniqlik kiritish; 

 
Harakatlanish tezligini aniqlash (maksimal, minimal yoki o‘rtacha); 

 
Yo‘lga  sarflanuvchi  vaqtni  aniqlash  (bosib  o‘tilgan  yo‘l  uchun 
sarflangan vaqt va yana qancha sarflanishi) va boshqalar.  
GPS-qabul  qilish  qurilmalari  yordamida  koordinatalarga  aniqlik 
kiritishning asosiy g‘oyasi  - ushbu qurilmadan bir nechta joylashish joyi 
aniq  bo‘lgan  (bu  ma’lumotlar  su’niy  yo‘ldosh  orqali  olingan  turli  xil 
ma’lumotlar tarkibida mavjud hisoblanadi) su’niy yo‘ldoshgacha bo‘lgan 
oraliq  masofani  hisoblashga  asoslanadi.  Geodeziya  sohasida  ob’ektning 
berilgan  koordinatalarga  ega  bo‘lgan  nuqtadan  uzoqlikda  joylashish 
masofasini hisoblash uslubi -