Klassik psixoanaliz va uning modifikatsiyalari

Klassik psixoanaliz va uning modifikatsiyalari
Psixoanaliz nazariyasi psixik voqelikni ilmiy bilish shakli sifatida. Psixologik nazariyaning o‘ziga xosligi. Implitsit konsepsiya (Dj. Bruner va R. Tagiuri). Eksplitsit konsepsiya. Z.Freydning klassik psixoanalizi. Ilmiy ijodning uch bosqichi: affektiv jarohat modeli, topik va strukturali modellar. Freyd bo‘yicha psixoseksual taraqqiyot bosqichlari. K.YUngning analitik psixologiyasi. Psixika tuzilmasi. Arxetip va psixik funksiya tushunchalari.

Шахснинг имлицид назарияси Дж.Брунер ва Р.Тагиури (1954) томогидан ишлаб чиқилган бўлиб, илмий тадқиқотлар натижасида эмас, балки кундалик ҳаётда олинган тасаввурлар ва шахс хусусиятларини ўрганади. ( стереотиплар каби масалан “рашк қиладими, демак севади”, “Семиз одамлар меҳрибон бўладилар”ва ҳаказо ). Имлицид назария 2 ажратилади: анъанавий ва альтернатив (семантик). Анъанавий имлицид назария Дж.Брунер, Р.Тагиури Л.Роос, каузал атрибуция-Г.Келли ва бошқалар тлмлмгидан ўрганилган.Альтернатив тури П.Вернон, В.Ф.Петренко, А.Г.Шмелев ва бошқалао томонидан ўрганилган.

Эксплицид назарияилмий тадқиқотларга асосланган эмпирик маълумотларни ўз ичига олади. Қуйида эксплицид назариялардан кўриб чиқамиз.
Z.Freyd hayoti haqida Zigmund Freyd 1856 yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda CHex respublikasiga taaluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o‘rgandi va shu erda Avstriyani natsistlar 1938 yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha erda 1939 yilda vafot etdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi.
Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: “Tushlarning ta’biri”, “Psixoanalizga kirish bo‘yicha ma’ruzalar”, “Lazzat tamoyili ortida”, “Bir illyuziyaning kelajagi”, “Madaniyatdan norozilik”, “Muso va monoteizm
Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv asoslari Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tuzilishi va funksiyalarini takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasini 3 bosqichga ya’ni psixik jarayonlarni prinsipial anglash imkoniyati mezoni bo‘yicha ong, ongosti va ongsizlikka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlarini majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo‘lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamda unga begona lekin juda ham zarur debhisoblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy komponentlarni qamrab oladi:
U
Men
Oliy Men
U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug‘ma xarakterga ega, ongsizlik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo‘ysunadi. Idda tug‘ma impulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o‘lim instinkti Tanatos) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil etadi.
Men (Ego) shaxsni rasional va anglanuvchi qism.u biologik etilishga ko‘ra,hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik prinsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo‘layotganlarni tushuntirish va insonni xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida indvid va sotsium o‘rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak.
Oliy –Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3-6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insof uni moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarni amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan psixoanalitik nazariyaga asosan insonni ichki psixik xususiyatlarni izoxlash muhimdir. Z.Freyd insonni o`zi-o`zini anglashi muz bo`lagiga (aysbergga) o`xshatadi. Inson qalbida yuz berayotgan eng ahamiyatsiz narsagina shaxs uchun muhimdir va u anglanadi. Qolgan xatti – harakatlarni inson tushunish, anglash imkoniyatiga ega emas. Freyd fikricha shaxs strukturasi uch asosga ega: U “men”, “Uzlik (ono)”, “O`ta men”, - ongsizlik bo`lib, unga qiziqishlar, motivlar va extiyojlar kiradi.
“Men” – onglilik, “O`ta - men” –onglilik va ongosti holatida mavjud “U(ono)” – zavqlanish printsipiga asosan harakatlanadi.
“Men” realistik printsipiga va “O`ta men” ideal tasavvurlariga suyanadi.
Freydning psixoanaliz metodiga muvofik inson shaxsi uchta asosiy komponentdan — id, ego va superegodan tashkil topadi. Ular birlashib bir butun inson shaxsini vujudga keltiradi. Inson shaxsining asosiy komponentlaridan biri — id — kishi turilgan paytda mavjud bulgan barcha psixologik dolatlar, instinkt (turma dis-tuyru)lar yirindisidir. Shuning uchun dam id — inson shaxsi tarkibidagi markaziy komponentdir. Ushbu komponent inson tanasining ichki zdtiyojidan kelib chidadi. Uz navbatida xuddi shu komponent shaxs tarkibidagi boshka komponentlar: ego va supe regolarning faoliyat kursatishi uchun imkoniyat yaratib beradi. Id, uz navbatida, shaxs energiyasining rezervuaridir Lekin unda dech danday zamon ta’siri bulmaydi. Zamonga darab axlok, xam yuk,, k,adriyatlarning x,am ta’siri sezilmaydi. Id-ning mazmuniga ongsizlik xukmronlik k,iladi. Chunki id uzida insondagi barcha turma rux,iy-psixologik x,olatlarni bir\ashtiradi. Uning barcha psixologik x,olatlariga uz ta’sirini utkazadi.
Id yoki instinktlar. Z. Freydning fikricha, evolutsiyaning dastlabki bosqichida odamda o`z-o`zini saqlash, ya’ni ovqat izlash instinkti odamning xulq-atvorini belgilab bergan, shu bilan parallel holda yoki biroz keyin bu funktsiyani seksual instinkt bajarib boshlagan. Bu instinktlar «id» ning o`zginasidir. «Id» ongda aks etmaydi, u ong ostida joylashgan, to`g’rirog’i tiqishtirilgan. «Id» qoniqish printsiplariga asoslanib faoliyat ko`rsatadi. Bu erda seksual qoniqish alohida o`rin tutadi. Z.Freyd qondirilmagan his-tuyg’u yoki maylning ruhiy quvvati ong ostida to`planib boradi va o`z ifodasini topishga urinadi, deb fikr yurgizadi. Mayllar ichida u libidoni asosiy o`ringa qo`ygan.
«Id» doimo «men» va «super-men» bilan murosasiz jang olib boradi, chunki ular «id» ni doimo nazorat qilishga intiladi. «Id» kuchli energiyaga ega bo`lsa-da, «Men» uni ong ostidan suzib chiqishiga yo`l qo`ymaydi. Shuning uchun ham «id» tajovuzkordir.
Inson shaxsi tarkibidagi eng muxim ikkinchi komponent ego dir. Freydning tushuntirishicha, ego va Id birgalikda qushilib, rivojlanib borishi natijasida odam bolasi asta-sekin uzini taniy boshlaydi. Ego Iddagi ba’zi - xususiyatlar va xossalarning takrorlanib turishi uchun kumak beradi, uni turli-tuman xavf-xatarlardan ximoya kiladi va buning uchun zarur bulgan kuch-kuvvatni Iddan oladi Shunday qilib ego — shaxsni jismoniy va ma’naviy olaminini va xavfszligini ta’minlaydi.
«Men» nazoratni to`la qo`lga olgunga qadar instinktlar go`yoki odamning hayot tarzini, ya’ni xulq-atvorini belgilab bergan.
«Men»ning rivojlanishi odamning hayot tarzini o`zgartirib yubordi va uning xulq-atvorini nazorat ostiga oladi. Shunga qaramasdan psixoanalitiklar «id» ga odamning hayot tarzini belgilab beruvchi asosiy manba sifatida qarashadi.
«Id» o`zgarmas, «men» esa o`zgaruvchandir, u rivojlanib boradi. Odam boshqa jonzotlardan aql-zakovatning, ya’ni ongning borligi bilan farq qiladi. Agar odam faqat «id» ga bo`ysunib yashaganida edi, uning yashash tarzi hayvonlarnikiga o`xshab qolardi. Vaholanki, odam faoliyati ongli jarayondir va u o`z xatti-harakatlarida ham asosan ongga tayanadi
F r e y d Buyicha ego — shaxsdagi xissiy tug’ular bilan Fikriy xatti-xarakatlarni uzaro bog’laydi. Shaxsning beixiyer, ongsiz kiladigan xatti-xarakatlarini xam jilovlab turadi. Chunki bu komponent beixtiyorlik, ongsizlik sh a r o i t i d a x,am shaxs uzligini sakdab k,olishi uchun xizmat ki\,|di Llk,issa, ego dastlabki paytda id tomonidan bunyod >tp ladi Id ego yordamida uzida mavjud bulgan turli noxushliklarni kamaytiradi, k,onik,ish tuyrusini kuchaytiradi. Uz i a v o a t i d a ego id faoliyatini nazorat k,ilib turishi, uning rivojiga yangi turtki berishi darkor.
Shaxs tarkibidagi uchinchi mux,im komponent — superegodir. «Super-men» nima? Ma’lumki, hujayralar to`plami to`qimani, to`qimalar a’zolarni, a’zolar esa organizmni tashkil qiladi. Demak, «Super-men» - barcha «men» larning yig’indisidir. Hujayra organizmda hayot kechirgani kabi, organizm ham hujayrasiz yashay olmaydi. Organizm — bu «Super-men». «Super-men» — bu jamiyat, madaniyat, axloq va dinning talablari Z.Freydning fikriga ko`ra, nevrozlarning kelib chiqishiga «Super-men» va «Men» sababchi. Psixoanalitiklar nevrozlarni psixoterapevtik yo`l bilan davolashda aynan mana shu nazoratni kamaytirishga yoki to`xtatishga va shu yo`l bilan «id» ning ongga suzib chiqishiga yordam berishadi. Buning natijasida «id» ning tajovuzkorligi pasayib, nevroz belgilari chekinadi.