Klassik iqtisodiy maktabning to‘la to‘la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta’limotlari. Reja: A. Smit va uning «Odamlar boyligi…»

Boylikni ko‘paytirish omillari
Boylikning manbai mehnat va undagi mehnat taqsimoti hisoblanadi. Muallif bu tezisni to‘g‘nog‘ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi. Ustaxonada 10 kishi ishlaydi. Ular o‘rtasida mehnat shunday taqsimlangan: 1- simni tortadi, 2 – uni to‘g‘rilaydi, 3 – kesadi, 4 – uchini o‘tkirlaydi, va h. Bir kunda bu 10 kishi 48.000 to‘g‘nog‘ich, ya’ni har bir kishi 4.800 donadan mahsulot ishlab chiqaradi. Agar ular bir-birlariga bog‘liq bo‘lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech qaysisi 1 kunda 20dan ko‘p to‘g‘nog‘ich tayyorlay olmagan bo‘lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 baravardan ko‘proq oshgan (4800/20).
A.Smitning fikriga ko‘ra mehnat taqsimoti- milliy mahsulot yaratish jarayonida odamlar o‘rtasidagi hamkorlik shaklidir. Shu borada olim qo‘yidagi fikrlarni ilgari surdi:
• Ixtisoslashuv tufayli kishilarning chaqqonligi ortadi;
• Ular vaqtni tejaydilar, chunki bir ish turidan boshqasiga o‘tishga hojat bo‘lmaydi;
• Ishchilar o‘z faoliyatlarini takomillashtiradilar;
• Ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‘ladilar.
Demak, A.Smit fikriga ko‘ra jamiyatdagi boylikning asosiy manbai barcha mehnat jarayonida qatnashganlarning faoliyati natijasida vujudga keladi va mehnat taqsimoti orqali ortib boradi. Ammo u faqat moddiy narsalarni yaratish va o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan mehnatni unumli mehnatga kiritgan. Bunga o‘qituvchilarning, yuristlarning, harbiylarning, ma’muriyatning, yozuvchilarning va shu kabilarning ko‘rsatayotgan xizmatlarini unumsiz deb topgan.
Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda qishloq xo‘jaligi sohasining ustunligi g‘oyasidan qutula olmagan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo‘ladi, deb tasdiqlaydi. Negaki yer egalariga tabiat «yordam» beradi va «dehqonchilikka qo‘yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko‘p qiymat qo‘shadi». Bunda A.Smitning ta’kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi pasayib borish tendensiyasiga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosi esa o‘sish tendensiyasiga ega.
A.Smit kapitaldan keladigan daromad sifatidagi foizni inkor etadi, foydani esa tadbirkorlik riski (tavakkalchiligi) kompensatsiyasi va boshqaruv uchun to‘lov sifatida ko‘rsatib beradi. Shuningdek, u boylikni ko‘paytirishda pulning roliga alohida urg‘u berib o‘tadi. Jumladan, u shunday deydi, «jamiyat uchun natural ayirboshlashdan ko‘ra, pulli ayirboshlash foydali bo‘ladi». Odamlarning jamg‘armaga bo‘lgan tabiiy intilishlari, jamiyatga o‘z kapitalini ko‘paytirish imkonini beradi, negaki jamg‘arma investitsiyaning zaruriy sharti hisoblanadi. Kapitalning o‘sishi – millat boyligini ko‘paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va puldan foydalanish bilan birga) asosiy omilidir: kapital qancha ko‘p bo‘lsa, ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko‘p bo‘ladi. Asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo‘rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya’ni harajatlarning daromaddan ortiqcha bo‘lishiga qarshi bo‘lgan.