Kkkkkkkkk

10.1. Пул-кредит сиёсатининг мақсадлари ва турлари. 
Пул-кредит сиёсати деганда, тўлиқ бандлик шароитида жами маҳсулотни 
ишлаб чиқаришга инфляцияни таъсирини камайтириш ёки бартараф этиш 
мақсадида муомаладаги пул миқдорини ўзгартириш тушинилади. Унинг 
ёрдамида ҳар қандай давлат, мамлакатда иқтисодий барқарорликни таъминлаш 
вазифасини ҳаётга такдим этади. 
Ҳозирда ҳамма мамлакатларда пул миқдорини тартибга солишда очик 
бозорда операцияларни, яъни давлат қимматбаҳо қоғозларини таклиф қилиш 
усулидан кенг фойдаланилмокда. Ушбу операцияларни Марказий банк асосан 
нуфўзи катта банклар гуруҳи билан биргаликда амалга оширади. Бозорда 
Марказий банк хазина қимматбаҳо қоғозларини сотиш ёки харид қилиш йўли 
билан пул таклифига таъсир этади, яъни пул бозоридаги талаб ва таклиф 
мувозанатини таъминлайди. 
Пул бозорида муомалада пул миқдори ортиқчалиги мавжуд деб фараз 
қиламиз. Табиийки Марказий банк ортиқча пул массасини камайтириш ёки йўқ 
қилишга ҳаракат қилади. Бунинг учун, у очик бозорда ўзининг қимматли 
қоғозларини аҳоли ва банкларга таклиф этади, улар эса уни харид кила 
бошлайдилар. Давлат қимматбаҳо қоғозларининг (сотиш ёки харид қилиш йўли 
билан) таклифи ошиб борган сари, унга бўлган баҳоси пасаяди, ўз навбатида 
унга бўлган фоиз (яъни, қимматбаҳо қоғозларини сотиб олганларга фоиз 
шаклида хак тўланади) ошади, бу эса унга бўлган талабни оширади. Банклар ва 
аҳоли қимматли қоғозларини кўпроқ харид кила бошлайдилар, пировард 
натижада банкларнинг заҳираларини қисқаради, ўз навбатида бу хол пул 

---

125 
таклифини банк мультипликаторига тенг нисбатда қисқаришига олиб келади. 
Бу банк заҳира ва пул таклифининг ортишига олиб келади. 
Пул - кредит сиёсатини амалга оширишнинг яна бир воситаси, бу ҳисоб-
китоб ставкаси сиёсатидир. Ҳисоб-китоб ставкасини Марказий банк 
белгилайди. Агар ушбу ставка паст бўлса, унда тижорат банклари кўпроқ 
кредит олишга ҳаракат қиладилар. Бунинг натижасида банкларнинг ортиқча 
банк заҳиралари ортиб боради ва муомаладаги пул массаси миқдорининг ошиб 
боришига олиб келади. Агарда ҳисоб ставкаси миқдори юқори бўлса, унда 
банклар камроқ кредит олишга, олганларини эса қайтариб беришга ҳаракат 
қиладилар, пировард натижада, ортиқча банк заҳиралари қисқаради, бунинг 
натижасида эса муомаладаги пул миқдори камаяди. 
Амалиётда, давлатлар ҳисоб ставкаси сиёсатини очик бозордаги 
операциялар сиёсати билан мувофиқлаштирилган ҳолда олиб боришга ҳаракат 
қиладилар. 
Пул кредит сиёсатининг воситаларидан яна бири бу мажбурий банк 
заҳира меъёрини ўзгартириш сиёсатидир. Мажбурий банк заҳира меъёрини 
Марказий банк белгилайди ва уни ўзгартириб туради. Агар Марказий банк 
мажбурий банк заҳирасини камайтирса, ортиқча банк заҳиралари ортади, бу эса 
пул таклифининг мультипликацион ортишига олиб келади. Масалан, ушбу 
меъёр 25 % бўлса, унда банкка қўйилган 800 сўмдан 200 сўм мажбурий банк 
меъёрини Ташкил этади. Бунда банк фақат 600 сўмни қарзга бериш мумкин 
бўлади. Энди фараз қилайлик меъёр 10 % га туширилади, унда банк 720 сўмни 
қарзга бериш имкониятига эга бўлади. 
Мажбурий банк заҳира меъёрини кўтариш ёрдамида давлат пул 
таклифини камайтиради. Зеро бу банкларнинг ортиқча банк заҳираларининг 
қисқаришига олиб келади. Пул-кредит сиёсатини утказишда бу восита бутун 
банк тизимини асосларига таъсир этади. Шунинг учун у кўпчилик 
мамлакатларда ута зарур бўлгандагина кулланилади.
Хуш пул-кредит сиёсатларининг оқибатлари қандай? Давлат томонидан 
амалга ошириладиган пул-кредит сиёсати ЯММ, бандлик ва баҳолар 

---

126 
даражасига бевосита таъсир кўрсатади, фараз қиламизки, Иқтисодиётда ишлаб 
чиқариш қисқармокда ва ишсизлар сони ортиб бормокда. Бундай шароитда 
давлат Марказий банк орқали пул таклифини оширишга, биз юқорида кўриб 
чиққан воситалар ёрдамида амалга оширишга ҳаракат қилади. Бунинг 
натижасида пул таклифи ўсади, фоиз ставкаси эса камаяди. Бу эса 
инвестицияларга бўлган талабни оширади ва ўз навбатида ЯММ миқдорининг 
кўпайишига олиб келади. Бу билан давлат маълум даврда ўз мақсадига 
эришади, ишлаб чиқаришнинг оркага кетиши тўхтайди, ишсизлар сони 
камаяди, жамиятнинг даромадлари эса ошади.
Пул-кредит сиёсатининг оқибати тўғрисида гапирганда қисқа муддатли 
ва узоқ муддатли оқибатларини фарқлаш керак. Агарда қисқа муддатли даврда 
давлат пул таклифини ошириш ва бунинг натижасида ЯММ миқдорини 
ўсишини рағбатлантирган бўлса, бу билан у маълум даражада самарадорликка 
эришган бўлса, узоқ муддатли даврда эса бу чораларнинг самарадорлиги 
пасаяди. 
Шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, пул-кредит сиёсати асосида яхлит 
иқтисодиётга пул-кредаит сиёсатининг таъсир жараёнларини ўрганувчи пул 
назарияси ётади. Ушбу назария икки хил ёндошувчи Иқтисодчилар ўртасида 
кўп йиллардан бери тортишувлврга сабаб бўлиб келмокда. Булар такомиллаш-
тирилган кейнсиан назария ва замоновий пул миқдори назарияси. Ушбу икки 
назария тарафдорлари ҳам пул таклифини номинал ЯММ га таъсирини инкор 
этмайдилар, аммо бу таъсирнинг аҳамиятига ҳар хил баҳо берадилар. 
Кейнсчилар фикрича монетар сиёсат асосига фоиз ставкаси даражаси асос 
қилиб олиниши зарур, монетаристлар фикрича эса пул таклифининг даражаси 
асос қилиб олинган. Кейнсчилар бозор иқтисодиётини тартибга солишда давлат 
аралашуви шарт деб ҳисоблашадилар, монетаристлар эса уни ортиқча деб 
ҳисоблайдилар. 
Кейнсчилар пул таклифини ЯММ га таъсирини қуйидаги кетма-кетликда 
амалга ошади деб ҳисоблашади; пул таклифининг ўзгариши фоиз ставкасининг 
ўзгаришини, у эса ўз навбатида инвестицияларга бўлган талабни ўзгариши 

---

127 
орқали ЯММ га таъсир этади. Монетаристлар эса бу борада шундай дейдилар; 
пул миқдорининг ўзгариши билан ЯММ ўзгариши ўртасида яқинрок алоқа 
мавжуд; яъни пул миқдорининг ўзгариши бевосита ЯММ ўзгаришига олиб 
келади. 
Кейнсчиларнинг асосий тенгламаси қуйидагича; 
ЯММ = С + I + Q + NХ ; 
Бу ерда, C - аҳоли истеъмол харажатлари; I - инвестициялар; Q - давлатнинг 
товар ва хизматларни сотиб олиш харажатлари; NХ - соф экспорт. 
Монетаристлар М х V = P х Q тенгламага асосланадилар. Агар
P х Q = ЯММ бўлса, унда тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин бўлади; 
M = ЯММ / V ; Бу ерда, M - пул таклифи; V - пулнинг айланиш тезлиги ёки 
айланишлар сони; P - товар ва хизматларнинг ўртача баҳоси; Q - сотилган 
товарлар сони. 
Бунда монетаристлар пулнинг айланиш тезлигини барқарор деб 
ҳисоблайдилар, кейнсчилар эса аксинча нобарқарор дейдилар. 
Ҳозирда мавжуд бўлган монетаристик сиёсатнинг моделлари бу икки 
ёндошувнинг синтез қилинган вариантидир. Яъни, бу ёндошувларнинг ижобий 
жиҳатларини кушиб ўзида акс эттирган монетаристик сиёсатнинг вариантидир. 
Узоқ муддатли даврда монетаристик ёндошув кўпроқ ишлатилади. Шу билан 
бирга қисқа муддатли даврларда эса давлат фоиз ставкасига таъсир этишдан воз 
кечмайди.
Ўзбекистонда пул-кредит сиёсатининг қуйидаги йўналишлари мавжуд; 
- давлат томонидан пул массасини олдиндан билиш, уни доимий назорат 
қилиш; 
- Марказий банк томонидан тижорат банкларининг операцияларини пул билан 
таъминлаш, бунда Марказий банкнинг тижорат банкларига фоиз ҳисобида 
кредит бериши назарда тўтилади, бу эса ўз навбатида Марказий банк 
томонидан, умуман пул муомаласи соҳасини назорат қилишга имкон беради; 
- кредит ва бюджет тизимлари ўртасида ўзаро муносабатлар воситасини 
такомиллаштириш, кредит бериш, бюжет камомади шароитида пул чиқариш 

---

128 
ҳисобига эмас, балки давлатнинг қимматбаҳо қоғозларини сотиш ҳисобига 
қоплаши зарур.