Kitobat san’ati Grafika san’ati. O‘zbekiston kitob grafikasi san’atining tarixi, haqida ma’lumot berish

Grafika san’ati. O‘zbekiston kitob grafikasi san’atining tarixi, haqida 
ma’lumot berish. 
Grafika tasviriy san’atning eng ommalashgan turi. San’atning bu turi bilan katta-
yu kichik shug‘ullanadi. Chunki hammabopkimdir o‘z fikrini bayon etish uchun, 
kimdir tasavvirlarini oydinlashtirish uchun, yana kimdir hayol surib o‘tirib qandaydir 
tasvirlar chizadi. 
“Grafika” so‘zi “graphike”- “yozaman”, “chizayapman” ma’nosini anglatadi. 
Uning hammabopligi tasviriy san’atning chang tasvir va haykaltaroshlik turlari kabi 
maxsus sharoitni talab etmaydi. Uni qora tushda, oddiy qalam, ruchkadan daftar 
varag‘i oq qog‘ozda ishlash mumkin. Faqat professional garfik rassomlargina badiy 
ustaxona sharoitida ijod qiladilar. Ayni paytda, grafika san’atining o‘ziga xos 
murakkabliklari ham mavjud. Bir qarashda juda oddiy tuyulgan bu san’at turi aslida 
undagi shartliklar tufayli murakkabdir. Unda bir rang bilan, odatda qora rang bilan 
chiziqlar vositasida oq sathida rang va uning borliqdagi voqea va xodisalar 
tasvirlanadi. 

---

11 
Grafika san’atining dastgoh grafikasi kitob, gazeta jurnal grafikasi, amaliy 
grafikasi va palakat kabi mavjud. Shular ichida insonlar hayotida eng chuqur kirib 
borgani grafikasi san’atdir. 
Kitob grafikasi-kitoblarga badiiy bezak berish san’atdir. Kitoblar o‘zining 
mazmuni va mohiyatida ko‘ra bezatiladi. Shu bois darsliklar, o‘quv va metodik 
qo‘llanmalar, ilmiy-ommabop kitoblar, lug‘atlarbadiiy adabiyotlarga ishlangan 
bezaklar bir-biridan farq qiladi. Kitob grafikasi san’atning imkoniyatlari adabiy 
asarlarni badiiy bezashda to‘la –to‘kis namoyon bo‘ladi. Zamonaviy o‘zbek kitob 
grafikasi san’ati XIX asrning oxirida shakllarni boshlagan, O‘rta Osiyo bir paytlar 
mashhur xattotlar, naqqoshlar, musavvirlar muqovasozlarning kitob ziynatlashda 
ulkan maktabi bo‘lgan XIX asrning oxiri –XX asrning boshlariga kelib kitob ishlab 
chiqarish san’at sohasidan industriyaga aylanib bordi. 
Kitoblarni texnika yordamida nashr etishni yo‘lga qo‘yilishi mahsulotlarning 
badiiy darajasi emas, balki soniga e’tibor berish taqozo etadi. 
Toshkent, Xiva, Samarqand, Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon Litografiya usulida 
kitob chiqarish uskunalarini ishga tushurishi Turkiston va Yevropada nashr 
etilayotgan kitoblarni amalga bir xil bo‘lishicha olib keladi. Shu davrda kelib 
jamiyatning kitobga bo‘lgan ehtiyojini to‘la-to‘kis qondirish uchun uni 
industriallashtirish tabiiy holga aylanadi. 
O‘zbek kitob grafikasi san’atning milliy tiklash va rivojlanishiga o‘z ijod yo‘lini 
XX asrning 30-yillarida boshlangan Iskandar Islomovning faoliyati muhim 
ahamiyatni kasb etadi. 
Iskandar Islomov 1904-1972-yillarda O‘zbekiston rassomi taniqli kitob naqqoshi 
1904-yilda Toshkent shahrining Eski Jo‘va muzeyida tavallud topgan. Bo‘lajak 
rassomning otasi shifokor Qori ota taqvoddor kishi bo‘lsada, o‘g‘lidagi iqtidorni 
ko‘rib uni 1922-1924-yillarda Toshkentdagi Turkiston o‘lka badiiy bilim yurtida 
shug‘ullanishiga imkoniyat yaratib beradi. Keyinchalik u mashhur o‘zbek yozuvchisi 

---

12 
Abdulla Qodiriyning tavsiyasiga ko‘ra Moskva Davlat Oliy Badiiy-texnika 
ustaxonasida 1924-1925-yillarda va Santi-Poterburg badiiy akademiyasining Badiiy 
san’at texnikumiga (1925-1929) rassomlik kasbini egallab Toshkentga qaytdi.
O‘zbekiston kitob grafikasi san’atning rivojiga XX-asrning 40-50-yillarida usto 
Mo‘min, Vladimir Kaydalov, Chingiz Ahmarov Mixail Reyl 60-70-yillarga kelib esa 
Qutlug‘ Basharov Telman Mahmedov, Ivan Kirikidi Anatoliy Bobrov va boshqalar 
munosib xissa qo‘shdilar. Ayniqsa Telman Muhammedovning ijodida Sharq 
miniatyura san’atning an’analari o‘ziga xos talqin davom ettirdi. Muhammedob 
Telman Yamanovich (1934-1976) 1934-yilda Toshkentda tug‘ilgan. 1968-yilda 
astrovkiy nomidagi teatr va fakultetini hozirgi Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy 
rassomlik va dizayn institutini tamomlagan. Kitob bezovchi rassom sifatida ko‘plab 
kitoblarni badiiy bezadi. Yumorga boy karikaturalari “mushtum” yurmaliya 
muntazam ravishda e’lon qilib berilgan. O‘z asarlari bilan bir qatorda xalqaro 
ko‘rgazmalarda bronza medaliga sazovor bo‘lgan. Qo‘lingizdagi kitob qanday 
yaratilganligi hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Bu jarayonda unga turli kasb egalarining 
mashaqqatli mehnati singadi. Bular orasida rassomlarning hissasi bor. Kitobning 
yuzaga kelishida uning muallifidan tashqari muharrir muallif tomonidan bitilgan 
matnni tartibga soluvchi badiiy muharrir kitobning badiiy konsturktiv yechimini hal 
etuvchi musahih xatolarni bartaraf etuvchi texnik muharrir ishtirok etadi. Ular 
bo‘lajak kitobni to‘la to‘kis bosmaxonada chop etish uchun hamkorlikda tayyorlab 
beradilar. Shuning uchun ham har bir kitobda uning muallifidan tashqari muhitdir. 
Badiiy nomlari kitobni naqshga tayyorlagan nashriyot va uni chop etilgan 
bosmaxonalarning nomi nomi yozib qo‘yiladi. Siz o‘zingiz o‘qigan kitoblardan 
ularning nomlarini topib har birining mehnatiga baho berishiga harakat qilib ko‘ring. 
 

---

13