Kitob va kitobxonlik inson maʼnaviyatining koʻzgusi

2.1.Oilada ma’naviy sifatni shakllantirish usullari va farzand tarbiyasida ota-ona ibrati, namunasi.
Oila mafkuraviy tarbiyaning eng muxim ijtimoiy omillaridan biridir. Oila -jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam ma'naviy tayanchlarga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, o'ta ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi.
Oiladagi sog‘lom muxit - sog‘lom mafkurani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustaxkamligi, farovonligini, o‘zaro hurmat va ahillikni ta'minlash - milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi.
Oila muhitida tashkil etilayotgan tarbiyaviy faoliyatning milliy tarbiya g‘oyalariga asoslanishi shubxasizdir. Milliy tarbiya deganda ham milliy, xam zamonaviy talablarga mos an'ana va tajribalar vositasida amalga oshirilayotgan tarbiya jarayoni tushuniladi.
Oilada oilaviy tarbiya jarayonida tarbiya asoslaridan o‘rinli foydalanish, ota - onalarning farzandlar tarbiyasida etnopsixologik va pedagogik g‘oyalarga tayanishlari o‘sib kelayotgan avlodda milliy o‘zlikni anglash, milliy qadriyatlarga sodiqlik hissini tarbiyalashda muhim omil xisoblanadi.
Oilada oilaviy tarbiya jarayonida ota - onalarning samarali metodik yondoshuv asosida ish ko‘rishlari farzandlarda" milliy mentalitetga xos sifatlarni tarbiyalash, milliy tarbiya asoslarini avloddan - avlodga uzatish imkonini beradi.
Ma'naviy — axloqiy qadriyatlar shaxslararo munosabatlarda xam ustunlik kasb etishi darkor.Mamlakatimizda ko‘p qirrali isloxotlar amalga oshayotgan bir paytda mahalla jamiyat uchun ishonchli tarbiyaviy tayanch va ta'sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi lozim. Buning uchun yaqin istiqbolda "Oila - maktabgacha ta'lim muassasalari - umumiy o‘rta ta'lim maktablari - oliy [ta’lim muassasalari - ilmiy - tadqiqot institutlari" shaklidagi ilmiy-ma'rifiy tizimni vujudga keltirish yo‘lidan borish kerak.
Hozirgi davr yoshlarimiz dunyoqarashini milliy istiqlol ruxida shakllantirishni qat'iy talab qilmoqda. Milliy pedagogikamiz asoschilaridan biri Abdulla Avloniy yozganidek,“Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir". Oilalarda milliy mafkurani ongimizga singdiruvchi amaliy tarbiyani yo‘lga qo‘yish jamiyatimizda sog’lom muhitni saqlashda ulkan axamiyatta ega ekanligini anglashimiz darkor”.
Yurtiga, vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari xalqimizning qon-qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Shu bois milliy fazilatlarni asrab, avaylash va yanada takomillashtirish, yoshlarni mustaqil O‘zbekistonning munosib o‘g‘il -qizlari etib tarbiyalash masalasi oilavii tarbiya sohasidagi amaliy ishlarning asosiy yo‘nalishini tashkil etishi zarur. Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, ochiq ko‘ngillilik, millatidan qat'iy nazar odamlarga xayrixoxlik bilan munosabatda bo‘lish, o‘zgalar kulfatiga xamdard bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘usi kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning me'yori hisoblanadi. Ular o‘zbek xalqining ming yillar davomida to‘plagan, necha - necha avlodlarning tarbiyaviy tajribasi nsgizida yuzaga kelgan.O’z diyoriga, o‘z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida xurmat - ehtirom O‘zbekiston fuqarolariga xos fazilatlar sanaladi.
Sharq allomalarining tarbiya nazariyasi va metodlariga oid bebaxo merosi avlodlarning ma'naviy ruxiy ongi va turmush tarzini shakllantirishda muxim o‘rin tutgan bo‘lib, bugungi kunda xam o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Oila tarbiyasi -jamiyat tarbiyasining negizi. Ko‘p millatli O’zbekiston aholisini katta oilaning a'zolari deb tushunish mumkin. Oilada mustahkam tartib, uning a'zolari o‘rtasida o‘zaro hurmat shakllanmagan bo‘lsa, xar bir a'zo o‘z burchini vijdonan ado etmasa, bir - biriga nisbatan o‘zaro yordam va mehr-oqibat ko‘rsatmasa jamiyat taraqqiyoti ta'minlanmaydi, ijtimoiy, iqtisodiy xamda madaniy rivojlanish ko‘zga tashlanmaydi. Oila huquqiy va ma'naviy - axloqiy asoslar negizida barpo etiladi, demokratik tarbiya negizlariga asos solinadi.
Oilani eng muxim qadriyatlardan biri sifatida e'tirof etish, ota - ona, bolalar, qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shnilar, xalq, mustaqil davlat, uning asosiy ramzlari, sadoqatli bo‘lish, insonlarga hurmat, ishonch, shaxs xotirasini ulug‘lash, iymonli bo‘lish, erkinlikka intilish - zamonaviy milliy tarbiya mazmunida o‘z ifodasini topgan asosiy g’oyalar bo‘lib, anglangandek ularning ko‘lami keng. Har bir inson o‘zini muayyan xalqning farzandi deya his etganda, mazkur xalqning istiqboli, ozodligi, farovonligi yo‘lida mehnat qilib yashagandagina milliy ma'naviyat shakllanadi.
Milliy fazilatlar o‘z-o‘zidan shakllanmaydi. Ularning inson qiyofasida namoyon bo‘lishi u tomonidan amalga oshirilayotgan xatti - harakatning mazmuni bilan tavsiflanadi.
Bola turmush tarzi, urf-odatlar, an'analar, oila a'zolarining muomala madaniyati, shuningdek, etnik xususiyatlarni aks ettiruvchi liboslari, ro‘zg‘or anjomlari mohiyatini o‘zlashtiradi.Bola ulg‘aya borgach, uning tarbiyasida asosiy o‘rin tutuvchi oila muhiti ijtimoiy muxit bilan uyg‘unlasha boradi.Endilikda uning ongi, dunyoqarashini shakllantirishda oila bilan birga jamoatchilik xam faol ishtirok etadi. Jamoatchilik ishtiroki asosida bola mavjud sub'ektlarning ta'siri yordamida jamiyat tomonidan tan olingan ma'naviy - axloqiy xamda huquqiy me'yorlarning mohiyatini o‘zlashtira boradi. Ijtimoiy faoliyat ko‘lami hamda munosabatlar doirasining kengayishi, unda g’oyaviy-siyosiy, estetik, iqtisodiy, gigiyenik bilimlarni xam to’la o‘zlashtirishga nisbatan hayotiy ehtiyojning qaror topishiga zamin yaratadi.
Bolalar ota - onalariga ikki jixatdan o‘xshaydilar. Ular quyidagilardir:
1. Irsiy o‘xshashlik - o‘g‘il yoki qiz biologik xususiyatlari (gavdasining tuzilishi, ko‘zi, qoshi, bo‘yi, sochi va boshqa jihatlari)ga ko‘ra otasi yoki onasiga xos bo‘lgan xususiyatlarni namoyon etadi. Shunday holatlar bo‘ladiki,
atrofdagi kishilar ayrim bolalarni ilk bor ko‘rganida ularga "Falonchining o‘gli (yoki qizi) emasmisan?" deb savol beradilar.
2. Psixologik, ma'naviy - axloqiy jihatdan o‘xshashlik ota-onaga xos bo‘lgan ruxiy xamda ma'naviy - axloqiy sifatlarping bola qiyofasida aks etishi (masalan, vazminlik yoki xatti - xarakatlarni bajarishdagi yengillik, kamgaplik yoki sergaplik, jur'atlilik yoki jur'atsizlik, mexnatsevarlik yoki dangasalik, farosatlilik yoki farosatsizlik va boshqalar. Pedagogika fani g’oyalaridan yaxshi ma'lumki, bola hayotining asosiy qismi qoida muxitida kechadi. Shu bois u oilaviy munosabatlar jarayonida ota - onasining odatlari, muomala madaniyati, gapirish metodi, ma'naviy - axloqiy yondoshuvlarining moxiyatini chuqur anglaydi va aksariyat holatlarda andoza olgan holda ularni o‘zlashtiradi. Ota-ona sifatida namoyon bo‘luvchi mazkur omillarga doimiy ravishda duch kelish ularning bola xarakteriga xos me'yorlarga aylana boradi. Shunga ko‘ra, 6 yoshli bolani shartli ravishda ota - onasining «qayta rivojlanayotgan» kichik nusxasi deb atash mumkin. Agar bola faol tarzda ota- onasining tarbiyaviy namuna asosida tarbiyalansa, o‘g’il bola - otasining, qiz bola esa onasining xarakteriga xos bo‘lgan ijobiy yoki salbiy sifatlarini o‘zlashtiradi.
O‘g‘il-qizlarning tarbiyasida oila emas, aksincha, ijtimoiy muxit yetakchi o‘rin egallasa, ularda ota - onalariga xos bo‘lgan sifatlarning takrorlanishi ro‘y bermaydi. Balki, tashqi muxitda kimning ta'siri kuchli bo‘lsa, bola ana shu sub'sktga xos sifatlarni o‘zlashtiradi.
Tarbiya tushunchasi «parvarish qilish», «o‘rgatish», «mexribonlik ko‘rsatish», «ko‘z-quloq bo‘lish» hamda «himoya qilish» kabi ma'nolarini anglatadi. Oilaviy tarbiyaning pedagogik jihatdan to‘g’ri tashkil etilishi yosh avlodning har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda muxim poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Ota-onalarning farzandlariga bo‘lgan ijobiy munosabatini ifodalovchi talablar. Bular-iltimos, ishonch, ma'qullashdir. Ayni o‘rinda ularni ijobiy talablar deya nomlash mumkin.
Ota - onalarning bolalarga bo‘lgan munosabatini yaqqol ifodalovchi hamda farzandlarni muayyan faoliyatga rag’batlantiruvchi munosabatlar mohiyatini yorituvchi talablar.
Bular - maslahat, sha'ma, shartli talab va o‘yin shaklidagi talabdir. Bolalarning u yoki bu axloqiy xislatlariga salbiy munosabat namoyish etuvchi talablar. Bular — ishonchsizlik bildirish va do‘q qilishdir. Ularni salbiy talablar deb atash mumkin. Iltimos metodi oilada bevosita talabning eng ta'sirchan va tez-tez ishlatiladigan shakllaridan biri. U ota - onalar bilan bolalar o‘rtasidagi samimiy munosabatlarga tayanadi va ularning hamkorligiga erishish vositasi hisoblanadi.
Maslaxat berish yana shunisi bilan foydaliki, u bolalarni muayyan vaziyatlarda, ayniqsa, ma'lum qiyinchiliklar yuzaga kelganda ota-onalari bilan maslaxatlashishga o‘rgatadi. Ota - onalar bolalar harakatlarini qadrlar ekanlar, ayni vaziyatda ularda kichik yoshdagi o‘rtoqlariga yordam ko‘rsatish ko‘nikmalarini shakllantirishga aloxida e'tibor berishlari lozim.
2.2.