Kitob al-masolik va-l-mamolik

4-rasm. Beruniy tuzgan dunyo xaritasi
Olim ham sulton Mas’uddan behad minnatdor bo‘lgan, u haqda:
“Hayotimning qolgan kunlarida fanga xizmat kilishim uchun imkoniyat tug‘dirdi;
menga g‘amxurlik qilib, meni o‘z panohiga oldi”- deb yozganlari olimning
“Qonuni Mas’udiy” kitobida bor. Bu kitob Beruniyning Sulton Mas’ud
topshirig‘iga binoan 1037 yilda yozib tugallagan shoh asari hisoblanadi. Uning
to‘liq nomi “Al-qonun al-Mas’udiy fil xaya van nujum”, ya’ni "Astronomiya
fanida Mas’ud ismiga yozilgan qonun” dir.
H.H.Hasanov Beruniyning “Qonuni Mas’udiy” kitobini astronomiya va
geografiya qomusi hisoblab, uning tuzilishi haqida kuyidagi tavsiflarni keltiradi:
"Asar ja’mi 12 maqoladan iborat bo‘lib, har maqola bir necha bobga bo‘lingan (bu
yerda “maqola” so‘zi bir butun kitob ma’nosida ishlatilgan).
Birinchi maqolada olamning geotsentrik tuzilishi Ptolemey fikricha bayon
etilgan, ikkinchi maqolada – yillar va kalendarlar, uchinchi maqolada –
trigonometriya ma’lumotlari, to‘rtinchi maqolada – sferik astronomiya va
joylarning kengliklarini belgilash usullari, beshinchi – maqola joylarning
uzunliklarini belgilash usullari, oltinchi maqolada – Quyoshning harakati, yetti va
sakkizinchi maqolalarda – Oyning harakati, to‘qqiz – o‘n birinchi maqolalarda
yulduzlar va planetalar harakati bayon etilgan, o‘n ikkinchi
– maqolada esa
munajjimlarning yil hisobi tahlil qilingan.
Asarning geografiyaga oid qismida ( 5-maqolaning 9-10 boblari) dengiz va
quruqliklarning chegaralari, yetti iqlim taqsimoti hamda joylarning (603 ta )
geografik koordinatalari ko‘rsatilgan. Shuningdek, shaharlarning uzunlik va
1030 yilda Mahmud G‘aznaviy vafot etgach, taxtga o‘tirgan kichik o‘g‘il
Muhammadning sultonligi uzoqqa bormadi. Oradan yarim yil o‘tar-o‘tmas G‘azni
taxtini katta o‘g‘il Mas’ud egalladi. Sulton Mas’ud otasiga nisbatan birmuncha
ma’rifatparvar bo‘lib, ilm-fanga ko‘proq e’tibor bergan, olimlarning yashashi va
ishlashi uchun sharoit yaratgan. Sultonning o‘zi ham matematika va astronomiyaga
oid kitoblarni mutolaa qilib turgan. Beruniyga yaxshi muomalada bo‘lgan, alohida
maosh ham tayinlagan.