İsfîzârî Bâdgîs’i Keyyânî hanedanından Keykavûs’un oğlu Siyâvuş’un torunu
Cogan’ın kurduğunu kaydetmiştir (İsfizârî, 1338, C.I, s.71, C.II, s.19). Sâsânî egemenliğinde
kalan şehir bir süre Akhunların eline geçti.
Baktriya ve Tohâristân’ı ele geçirdiler. Göktürk ordusu Herât’a Bâdgîs’i alıp Herât’a kadar
geldi (Gömeç, 2011, s. 73; Taşağıl, 2012, s. 87; Türkeş, 2007, s. 133). Ancak Göktürkler
bölgede kalıcı olamadılar ve Bâdgîs ve civarı tekrar Akhun-Sâsânî mücadele alanı oldu.
Sâsânî hükümdarı Hürmüz (579-590) zamanında Akhunlar Sâsânîler’in üzerine yürüyüp
Arapların ilk fetih hareketlerine karşı koyan Aşağı Tohâristân’daki Belh, Cüzcân,
Bâdgîs ve Herât’taki Akhun prenslikleri idi. Bu prensliklerin kendileri de orduları da
Farslardan mürekkepti (Uslu, 1997, s. 22). Bunlar Sâsânîlerin son zamanlarına kadar bu
devlete vergi vererek yerel prenslikler şeklinde varlıklarını sürdürdüler. Ceyhun havzasında
hızlı şekilde olan Sâsânî asimilasyonu bu bölgede daha yavaş seyretti (Hamilton & Rockeen,
2005, s. 14). Sâsânîler yıkıldıktan sonra da bölge halkı bir müddet Müslüman fetihlerine
Orta Çağ’daBâdgîs, Kûsîye (Kûhsan) ile birlikte Herât Bölölgesi’ne dâhil diğer şehirler şunlardı, Ferkîrd,
Bagşûr, Bebne, İsfizâr, Hargîrd, Ebîverd, (Bâverd) Şûrmîn, Kerûh, Edresker, Esterabyân, Bâşan, Hûşk (Ensârî,
1383, s.104; İstahrî, 1989, s.209; Makdîsî, 1994, s.291), Kenc-i Rustak, Şubûrgân (Şahin, 2013a, s. 42, 47-50).
Buralara Timurlular zamanında Herî-rûd, Murgâb, Tûlek, Câm, Zâve, Havaf, Bâherz, Şaflan, Zirkûh, Bicestan,
Turşîz, Beharcan, Me’mûnâbâd ve Kandahar başta olmak üzere çok sayıda şehir ve kasaba eklenmiştir (Ensârî,
Bazı kaynaklar Bâdgîs’in merkezinin Bamyân olduğunu ve buranın Eftalitlerin başkenti olduğunu
Uluslararası Yaylacılık ve Yayla Kültürü Sempozyumu, 26 - 28 Eylül 2019 - Giresun
International Symposium on Transhumance and Upland Settlement Culture, 26
th
- 28
th
of September 2019 – Giresun
55
karşı direndi (James & Fund, 1923, s. 3; Litvinsky, 1976, s. 183; Sourdel ve Thomine, 1986,
s. 1344; Şeşen, 2001, s. 8). Bu mücadelenin önderi Bâdgîs ve Tohâristân’a hâkim olan Nizek
Tarhan’dı (Barthold & Allchin, 1986, s. 857; Ensârî, 1383, s. 61; Gibb, 1923, s. 3; Kitapçı,
1999, s. 81; Litvinsky, 1976, s. 183; Opçin, 2015, s. 333).
İslâmiyet’in bu bölgede yayıldığı ilk yıllarda Horâsân bir komutanın (Horâsân
Espehbudu-Horâsân İspehbud’u) ve dört merzûbânın idaresi altındaydı. Bâdgîs, Herât ve
Bûşenc üçlüsü ise bir merzûbânın idaresi altındaydı (Ensârî, 1383, s. 98; İbn Hurdâdbih,
2008, s. 31). Orta Çağ’da şehirlerin yöneticileri değişik unvanlar almaktaydılar. Herât,
Bûşenc ve Bâdgîs (Badegis) hükümdarlarına Nerâran (Şeşen, 2010, s. 60) ve Berâzân
deniliyordu (İbn Hurdâdbih, 2008, s. 46).
29-30/650-651 yıllarında Abdullah b. Âmir idaresindeki Müslüman ordular Belh’i
ciddi bir savaş yapmadan alarak Akhunların bulunduğu Herât ve Bâdgîs’ten Murgâb’a doğru
ilerlediler (Ensârî, 1383, s. 57; Gibb, 1923, s. 15). Herât civarında Türkler ile büyük bir
muharebe yaptılar ve şehri kılıç zoruyla aldılar (İbnü'l-Esîr, 1986, C.III, s.39; Kitapçı, 1999,
s. 80 vd.; Uslu, 1997, s. 23; Ya‘kûbî, 2002, s. 61; Yazıcı, 2005, s. 20). Daha sonra
Müslümanlarla bu şehirlerarasında anlaşma yapıldı.
1
Sülemî, Hz. Osman devrinde Herât ve Bâdgîs civarında Karîn öncülüğünde 33/653-
54 tarihinde çıkan isyanı bastırdığı için Abdullah b. Âmir tarafından buraya vâli yapıldı
(Halîfe, 2008, s. 213-214, 230; İbnü'l-Esîr, 1986, C.III, s.139-140). Herât, Bûşenc ve Bâdgîs
halkı isyan edince Abdullah b. Âmir onların üzerine Kays b. El-Heysem’i gönderdi. Kays
buraları itaat altına aldı (Belâzurî, 2002, s. 594; Kudâme İbn Cafer, 2018, s. 95; İbnü'l-Esîr,
1986, C. III, s. 424). Muâviye’nin ölümü sırasında vâli olup Horâsân ve Sistân bölgelerinde
daha sonraki dönemlerde devlet kuracak olan Saffârîler’in atasını ilk defa Herât-Bâdgîs
arasında idarî kademelerde kullanan da Selm b. Ziyâd olmuştur (Uslu, 1987, s. 20).
Emevîlerin Horâsân Vâlisi Haytam zamanındaki baskı Herât, Bâdgîs ve Belh’te isyanlara
sebep oldu ve bu isyanlar şiddetle bastırıldı (Gibb, 1923, s. 16). Herât, Bâdgîs ve Bûşenc’de
Haccac döneminde çıkan isyanı Horâsân’a vâli tâyin edilen el-Fufaddal b. el Mühelleb b.
Ebî Sufra bastırıp çok miktarda ganimet aldı (Belâzurî, 2002, s. 607).
Abbâsîler devrinde Ziyâd b. Ebih’in (45/665) vâliliği sırasında Horâsân dört kısma
ayrıldı. Bâdgîs; Herât, Bûşenc ve Envârân ile aynı kısım içinde yer aldı. Bu dönemde Ezd
kabilesinden Nâfî b. Hâlid et-Tâhîr buraya vâli tâyin edildi (Uslu, 1997, s. 135). Yine
Abbâsîler döneminde Bâdgîs ve Sicistân civarı Hâricîlerin birçok isyanına sahne oldu.
149/767 yılında Bâdgîs’te İranlıların dîni bir hareketi meydana geldi ( Barthold, 1990, s.
215). İsyanın sebebi haraç miktarının çokluğudur. Hareketin başında bulunan ve peygamber
olduğu eden Ustâzîs; Herât, Sistân ve Bâdgîs’te isyan etti (Barthold, 1990, s. 214; İbnü'l-
Esîr, 1986, C.IV, s. 477). Hamza b. el-Etrük liderliğindeki Hâricî isyanı (İsfizârî, 1338, C.II,
s. 49-50) ve 268/882-83 yılında Rafî b. Herseme isyanı bölgede Abbâsîler döneminde çıkan
diğer isyanlardır (İbnü'l-Esîr, 1987, C.VIII, s. 247-249).
1
Fetih ve anlaşma ile ilgili rivayetler için bkz. (Belâzurî, 2002, s.588; Ensârî, 1383, s.47, 51, 69; Halîfe, 2008,
s.211; Kudâme İbn Cafer, 2018, s.93; İbnü’l-Esîr, 1986, C.III, s.130-131; İsfizârî, 1338, C.I, s. 379, C. II, s.3).
