Kislota asos to’g’risidagi proton-asos-gidrid kontseptsiyasi

Suyuqlik xromatografiyasi

Elak (eksklyuzion) xromatografiya suyuklik taqsimlanish xromatografiyasining bir turidir. Bu usul TF sifatida «molekulyar elak» deb ataluvchi g‘ovak modda ishlatilishiga asoslangan. G‘ovaklar o‘lchami ajratiluvchi tarkibiy qism zarrachalarining o‘lchamidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin.

G‘ovak o‘lchamidan kichik zarrachalar erituvchi XF bilan birga ana shu g‘ovaklarga kirib, tutilib qoladi, yirikroq zarrachalar esa, g‘ovaklarga sig‘magani sababli, XF bilan birga g‘ovaklar ichiga kirmasdan, o‘tib ketadi. Xullas, zarralar o‘lchamiga ko‘ra saralanadi va avval yirik zarralar elyuirlanadi (kolonkadan XF bilan oqib chiqadi). TF g‘ovaklariga kirib qolgan mayda zarralar yirik zarralardan keyin elyuirlanadi.

Elak xromatografiyasi vositasida yuqori molekulyar moddalarni quyi (kichik) molekulyar moddalardan ajratish, eritmalarni tuzsizlantirish, gaz va suyuqliklarni qo‘shimcha moddalardan tozalash va x.z. maqsadlarda ishlatiladi.

TF sifatida g‘ovak shisha, ko‘mir, plastmassalarning piroliz (issiqlik ta’sirida parchalanishi) mahsuloti, natriy va kalsiy silikatlari, turli gellar (erituvchida bo‘kganda g‘ovaklari ochiluvchi yuqori molekulyar birikmalar) ishlatiladi. SHuning uchun elak xromatografiyasining TF sifatida gel qo‘llanadigan turi “gel-xromatografiya” deb ataladi.

Gellar, bo‘kuvchan, turli o‘lchamdagi g‘ovakli moddalardir. Hal etilishi kerak bulgan masalaga ko‘ra gidrofil va gidrofob gellar ishlatiladi. Gidrofil gellarga deksranli (sefodekslar, molselektlar), poliakrilamidli (biogellar), oksialkilmetakrilatli (sferonlar) va boshqa gellar kiradi. Gidrofob gellarga ba’zi sefadekslar, polistirolli (stirogel, poragel), polivinilatsetatli gellar, g‘ovakli silikagel, g‘ovakli shisha (porasil) kiradi.

Aksariyat hollarda dekstranli gellar – sefadekslar qullaniladi. Sefadekslar – yuqori molekulyar massali (o‘n million gacha) bo‘kib eruvchan polisaxarid, saxarozaga bakteriya ta’sirida hosil bo‘ladigan dekstran (C₆H₁₀O₅)m dan olinadi. Dekstranning epixlorgidrin bilan reaksiyasi natijasida suvda erimaydigan sefadeks geli hosil bo‘ladi. Gel xromatografiyada ishlatish uchun granula (sharsimon donachalar) holida ishlab chiqarilgan sefadeks bilan xromatografik kolonkalar to‘ldiriladi.

Sefadekslar, inert (XF tarkibidagi ajratiluvchi tarkibiy qismlar bilan reaksiyaga kirishmaydi), suv va organik erituvchilarda erib ketmaydi, kislota va ishqorlar ta’siriga (rN=2-10 oralig‘ida) chidamli, XF da (erituvchida) yaxshi bo‘kadigan moddalardir.

Hal etilishi lozim bo‘lgan masalani echilish uslubiga ko‘ra gel xromatografiyasining quyidagi turlari mavjud:

Gel-filtrlash (gel-filtratsiya) – yirik molekulalarni o‘lchami kichik bo‘lgan molekulalardan ajratish.

Gel-xromatografiya – o‘lchamlari juda keskin farqlanmagan zarrachalar aralashmasini ajratish.