Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Бластуляция ҳәм бөлшеклениў түрлери 
Көпшилик туқымланған мәйеклерде бөлшеклениўдиң ерте дәўирлеринде 
бластомерлердиң ишки дийўалы бир-биринен айрылып әдеп үлкен емес, кейин 
үлкейип барыўшы бөлшеклениў қуўыслығы (бластоцель) пайда болады. 
Бөлшеклениўдиң кейинги дәўиринде бластоцель бир қанша үлкенликке жетип 
бөлиниўинде дисинхронизация күшейип, клеткалық цикл узайып генетико-
биохимиялық қайта дүзилиўлер артып барады. Бул ўақытлары бластомерлер 
домалақ болмай, бир-бирине тийисиў үсти артып барады. Усыған байланыслы 
зародыш дийўалы эпителизацияланып-эпителиялық қатлам түрине өтеди. 
Эпителизация-бул клеткалар арасындағы қарым-қатнаслардың бир қанша 
жақынласыўы болып, келеси раўажланыў барысында ретлестирилген 
ҳәрекеттиң басламасын береди. Барлық жоқарыда айтылған өзгерислерди өткен 
зародышқа бластула деймиз, ал бластуланың қәлиплесиўин таярлаўшы 
процесслерге бластуляция делинеди. 
Бластуланың дүзилиси сол мәйектиң бөлшеклениў типине байланыслы, ал 
бөлшекленетуғын мәйектиң раўажланыўы сарыўыздың муғдары менен ҳәм 
орналасыўы менен белгиленеди. 
Сарыўызы аз мәйек бир қабатлы жуқа дийўаллы бластулаға ҳәм кең 
бластоцель менен целобластулаға раўажланады. Ийне терилилердиң бир қанша 
сперикалық целобластуласы буған тән болып есапланады.
Анархиялық бөлшеклениўши ишек қуўыслыларда целобластула узынша 
ямаса дурыс емес формаға ийе. Айырым ишек қуўыслыларды бластоцель дым 
келип шықпайды ҳәм бөлшеклениў тығызланған клеткалардың жыйындысы 
морулаға айланады.
Дийўаллары тең жуўанлыққа ийе ҳәм орайда кишкене бластоцели бар 
бластулаларға стерробластула делинеди. 
Мәйекте сарыўыз көп болған сайын бөлшеклениўи тең өтпей бластуланың 
вегетативлик бластомерлери басқалардан үлкенирек болып, вегетатив түби 
жуўанырақ болады. Мезолециталлық амфибия мәйеклеринде бластула түби 
барлық вегетативлик ярым шарды ийелеп, ал бластоцель анималлық жартыға 
жайласқан. 
Буның жоқарысы бластуланың бир қанша жуқа қабықшасы менен 
жабылған болады. Бундай дүзилистеги бластулаға амфибластула делинеди. 
Амфибластула аз қылшықлы қуртларда да ушырасады. Бунда бластоцель 

---

58 
амфибияға карағанда еле киши, төбеси жуқа, ал вегетативлик түби жуўанырақ 
болады. 
Полилециталлық мәйек балықларда, кусларда бөлшеклениў дискодиаллық, 
жуўмағында бөлинбеген сарыўыз заты үстинде бир қанша клеткалар 
қатламынан турған диска жатады. Диска сарыўыз үстинде ийилиңкиреп жатады 
ҳәм олардың арасында қуўыслық болып, оны бластоцель деп атайды, ал гейде 
буны зародыш асты қуўыслығы деп те есаплайды. Бундай зародышқа 
дискобластула делинеди. 
Буўын 
аяқлылардың 
центролецитикаллық 
мәйеклериниң 
ақырғы 
бөлшеклениў стадиясына перибластула делинеди.