Kirish. Mexanizm va mashinalar nazariyasini yuqori texnologik uslublar va uskunalarni xalqaro standartlar darajasida qo’llanilishi

Mexanika fanini o’qitishda zamonaviy axborot va pedogogik texnologiyalarni qo’llash. mexanika fanidan talabalarni ishlab chiqarish sharoitiga moslashtirish va qiziqtirish borasida yangi pedogogik texnologiyalar printsiplaridan unumli foydalanilyapti. Bulardan, aqliy xujum, o’qituvchi aktyor emas rejissyor va bir necha yangi pedogogik texnologiyalardan foydalanib mativatsiya usulida mashg’ulotlarni olib borilya’ti. Talabalarni ishlab chiqarish sharoitiga qiziqtirish yangi pedogogik texnologiya usullarini asosiy vazifalaridandir. Klaster usuli Texnik mexanika fanidan amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun qulay hisoblanadi. Oliy texnika o’quv yurtlari uchun talabalarni ishlab chiqarish sharoitiga moslashtirib o’qitish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ta’limi rivojlanishi borada eng kerakli amallardan biridir.


1.1.Mashina, mashinalarning klassifikatsiyasi.

Mexanizm va mashinalar nazariyasi fanida asosan qo’yidagi ikkita muammo xal qilinadi.

1) Mexanizmlar analizi - bunda mavjud mexanizmlar kinematik va dinamik jixatdan tekshiriladi.
2) Mexanizmlar sintezi - bunda bizga kerak bo’lgan, yani maplum texnologik protsessni bajarishda ishlatiladigan mexanizm zvenolarining ‘arakat qonuni berilgan bo’ladi va shu ‘arakat qonunini bajaruvchi mexanizm yaratish talab etiladi.
Mashina - inson me’natini osonlashtirish va unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishning aqliy ‘amda fiziologik vazifalarini bajarish yo’lida ishlatiladigan va inson tomonidan yaratilgan sunpiy moslamadir.
Mashinalarni asosan qo’yidagilarga bo’lish mumkin.

• 
  Energetika mashinalari (bug mashinalari, ichki yonish dvigatellari).
  
• 
  Ish mashinalari, yani mashina kurollari. Bunday mashinalarda xom ashiyoning shakli, xolati yoki xossasi o’zgartiriladi.
  
• 
  Informatsiya mashinalari.
  
• 
  Kibernetika mashinalari.
  

Har qanday turdagi energiyani mexanik energiyaga yoki mexanik energiyani boshqa turdagi xar qanday energiyaga aylantirish uchun mo’ljallangan mashina - energetika mashinalari deyiladi.
Informatsiyaga aylantirish uchun mo’ljallangan mashinalar informatsiya mashinalari deyiladi. Informatsion mashinalarni o’zi ikki guruxga bo’linadi
Mexanizm-bir jismni yoki jismlar sistemasini xarakatini boshqa jismlarni talab qilingan xarakatini xosil qilib beruvchi jismlar sistemasiga mexanizm deyiladi.


Mexanizm - bir jismni yoki jismlar sistemasini xarakatini boshqa jismlarni talab qilingan xarakatini xosil qilib beruvchi jismlar sistemasiga mexanizm deyiladi.
Mashina tarkibiga kiruvchi mexanizmlar turli tuman.

• 
  Dvigatelь mexanizmlari.
  
• 
  Uzatuvchi mexanizmlar.
  
• 
  Ijro etuvchi mexanizmlar.
  
• 
  Boshqaruvchi, tekshiruvchi va tartibga soluvchi mexanizmlar.
  
• 
  Transportirovka qiluvchi, sortirovka qiluvchi, materiallarni berib tiruvchi.
  
• 
  Avtomatik meyorlash mexanizmlari, joylovchi va tortuvchi mexanizmlar.
  
• 
  Ish printsipi mexanika printsiplariga asoslangan mashinalarni o’rganuvchi fanga mashinalar mexanikasi fani deyiladi.
  
• 
  Mashinalar mexanikasi ikki fandan iborat.
  
• 
  Birinchisi «Mexanizmlar nazariyasi»,
  
• 
  Ikkinchisi «Mashinalar nazariyasi».
  
• 
  Mexanizmlar nazariyasida ayrim mexanizmlar xususiyatlari, mexanizmlarni tuzilish nazariyalari ularni kinematik va dinamik xarakteristikalari ularni geometrik va tasir etuvchi kuchlarni parametrlariga boglik xolda urganiladi.
  
• 
  Mashinalar nazariyasida mashina xosil qiluvchi uzaro boьlangan mexanizmlar tuplami, avtomatik boshkarish masalalari, mashina va mashina agregatlarini regulirovka qilish masalalari urganiladi. Mexanizmlar va mashinalar kursi programmasiga mexanizmlar nazariyasi va mashina - avtomatlar nazariya kiradi.
  

Mexanizm va mashinalar nazariyasi fani - mexanizmlarni tuzilishini, ularni kinematikasi va dinamikasi o’rganuvchi fandir.
MMN asosan quyidagi ikki muammonini xal qiladi:

• 
  mexanizmlar analizi - bunda mavjud mexanizmlar kinematik va dinamik jixatdan tekshiriladi.
  
• 
  mexanizmlar sintezi - bunda bizga kerak bo’lgan, yani maolum texnologik protsessni bajarishda ishlatiladigan mexanizm zvenolarining xarakat qonuni berilgan bo’ladi va shu xarakat qonuni amalga oshiruvchi mexanizm yaratish talab qilinadi.
  

Xar qanday mexanizm aloxida-aloxida detallardan iborat. Xar bir detal yoni detallar gruppasi bitta qo’zgaluvchi sistemasi xosil qilsa bu sistemani qo’zgaluvchi zveno (rasm 1.1) deyiladi. Demak mexanizmda bitta qo’zgalmas zveno xamda bir necha qo’zgaluvchi zveno bo’lar ekan.
Kontrol - boshqaruv mashinalarida olingan informatsiyani energiya yoki ishchi mashinalarni boshqarish uchun o’zgartirib beradi. Matematik mashinalarda - matematik ko’rinishda olingan; aloxida son yoki algoritm ko’rinishdagi ifodalarni informatsiyaga aylantirib beradi.
Kibernetik mashinalarda - xar xil mexanik, fiziologik yoki biologik protsesslarini su’niy ravishda almashtiriladi, xar qanday mashina ma’lum foydali ishni bajaradi.
Ish bajarishi uchun mashinada qo’yidagi asosiy belgilar bo’lishi kerak:
- mashina ma’lum tartibda tuzilgan bo’lishi kerak;
- uning qismlari ma’lum tartibda xarakatlanishi kerak;
- mashina tegishli foydali ish bajarishi shart.
Mashinalar yaratishda asosan qo’yidagi talablar qo’yiladi.

• 
  Texnik talablar - bunda asosan mashina ish unumining yukori bo’lishi, aniq xarakat qilish va sifatli maxsulot ishlab chiqarishi talab etiladi.
  
• 
  Konstruktsiyaning ratsional bo’lishi - bunda mashinaning ortiqcha ogirlikdagi qismlari bo’lmasligi , materiallarni to’gri tanlash va detallardagi xaqiqiy kuchlanish optimal bo’lishi talab qiladi. Mashina va mexanizmlarini ularning qo’yidagi parametrlari bo’yicha tekshirish zarur.
  
• 
  Ikki uzaro tutashgan va bir-biriga nisbatan nisbiy xarakatda bo’lgan zvenolar kinematik juft deyiladi (rasm 1.3 ).
  

Kinematik juft xosil qiluvchi o’zaro boglangan zvenolar sistemasi kinematik zanjir deyiladi (rasm 1.4).
Kinematik juftlarning klassifikatsiyasi.

Rus olimlaridan akademik I. I. Artobolevskiy kinematik juftlarni maolum klasslarga bo’lib, kinematik juftlar klassifikatsiyasini tuzdi.

Bu klassifikatsiya kinematik juft tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga qo’yilgan cheklar soniga qarab tuziladi.
I. Elementlarni tegishib turish xarakteriga karab.
1890 yilda rus olimi Goxman X. I. va nemis olimi Ryole F.
xamma kinematik juftlarni ikki turga ya’ni oliy va kuyi
kinematik juftlarga ajratishni taklif etdi.
Kinematik juft elementlari bir biriga tekislik yoki sirt orqali tegishib tursa, bunday juft kuyi kinematik juft deyiladi(rasm 1. 5).
Kinematik juft elementlari nuqta yoki chiziq orqali tegishib tursa, bunday juft oliy kinematik juft deyiladi (rasm 1.6, 1. 7).
II Ko’yilgan cheklar soniga qarab (Artobolevskiy bo’yicha).
I. I. Artobolevskiy kinematik juftlarni tarkibiga kiruvchi zvenolarning nisbiy xarakatiga qo’yilgan cheklar soniga qarab tuzdi.
Erkin jism AVS fazoda xarakatlanganda 6-ta erkinlik darajasiga ega bo’ladi(rasm 1.8).
Kinematik juft xosil qilish uchun ikki zvenoni birlashtirish kerak. U xolda zvenodan bir qism xarakat cheklanadi. Agarda zvenoni mumkin bo’lgan nisbiy xarakatini N-bilan xarakatga qo’yilgan cheklar sonini
S-bilan belgilaysak u xolda zvenoni erkinlik darajasi qo’yidagicha topiladi.
H=6 - S , S=6 - H (3.1)

Kinematik juftlar klasslari boglanish sharti (cheklar soni) S-bilan aniqlanadi. CHunki boglanish sharti 1dan 5 gacha bo’lishi mumkin. U xolda kinematik juftlar klassi soni 5 ga teng.

S=6-H=6-5=1
1.10-rasmda II-klass kinematik juft keltirilgan. A-tsilindr X va Z o’qi atrofida aylanish mumkin
X va Y o’qi bo’ylab sirpanish mumkin.
S=6-H=6-4=2