Kirish magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi

2.3 Axborot xavfsizligini baholashning xususiy noravshan moslik modeli

Himoyani talab etuvchi axborot resurslari hamda ularga nisbatan parametrlari oldindan ma’lum bo‘lmagan yoki noto‘liq va noravshan xususiyatga ega bo‘lgan tahdidlar sonining doimiy oshib borishi AXT tizimlariga ham yangicha talablar qo‘yib, ularni intellektuallashtirishni taqozo etmoqda. AXning intellektual tizimlariga quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
1) xususiyatlari dinamik o‘zgarib boruvchi tahdidlar tiplarini identifikasiyalash;
2) identifikasiyalangan tahdidlarni zudlik bilan bartaraf etish bo‘yicha himoya mexanizlarini aniqlash yoki himoya mexanizmlarining yangi tiplariga talablarni shakllantirish;
3) axborot tizimi AX holatini intellektual monitoring qilish;
4) AXT tizimining ma’lumotlar va bilimlar bazasini shakllantirish, boyitib borish va boshqalar.
Bunday tizimlarni tavsiflash va tadqiq qilishning bir qancha usullari bo‘lib, quyida noravshan kognitiv kartalar, noravshan moslik modellari va iyerarxik tahlil usullari haqida bayon etiladi.
Noravshan kognitiv kartalar. Noravshan kognitiv kartalar qaror qabul qilishga va sust shakllangan jarayonlarni boshqarishga ko‘maklashuvchi nazariyaning zamonaviy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Kognitiv yondashuv muammoni yechishning intellektual jarayonlarini qo‘llab quvvatlovchi, kognitiv (idrok etish, tasavvur qilish, anglash, tushunish, tushuntirish) imkoniyatlarni o‘z ichiga olgan formal usul va modellarini ishlab chiqishga asoslanadi. Kognitiv modellashtirish kognitiv kartalarni o‘z ichiga olib, ular tadqiq etilayotgan muammo yoki vaziyatlar yuzasidan sub’yektiv (individual yoki jamoaviy) qarashlarni tavsirlaydi. Kognitiv kartalarning asosiy elementi omillar (yoki konseptlar) va ular o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqliklar hisoblanadi.
Kognitiv modellashtirishning noravshan mantiq apparati bilan qo‘llanilishi uning imkoniyatlarini yanada oshiradi. Modellashtirish jarayonida noravshan kognitiv kartalarni qo‘llash birinchi bo‘lib, B.Kosko tomonidan taklif etilgan [14]. Noravshan kognitiv kartalar noravshan yo‘naltirilgan graf ko‘rinishida berilib, uning cho‘qqilari noravshan to‘plamlar bo‘ladi. Grafning yo‘naltirilgan qobiqlari nafaqat konseptlar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘lanishni tasvirlaydi, balki bog‘liq konseptlar o‘rtasidagi ta’sir darajasini (vaznni) aniqlaydi. Qobiqning vazni [-1, 1] kesmadagi sonni yoki masalan, {kichik, o‘rta, katta} turidagi bir nechta lingvistik shkalaning qiymatini ifodalaydi. Noravshan qoidalar AGAR-U HOLDA ko‘rinishida beriladi. 2.4-rasmda «Vaziyat-Tahdid-Chora» turidagi noravshan kognitiv kartalar tasvirlangan.

2.4-rasm. «Vaziyat-Tahdid-Chora» turidagi noravshan kognitiv karta
Noravshan kognitiv kartalar formal ko‘rinishida quyidagicha beriladi:
𝑁𝐾𝐾 = {𝐶_𝑛, 𝐿_𝑖𝑗, 𝐺_𝑖𝑗, 𝑊_𝑖𝑗},
Bu yerda,
𝐶_𝑛 – cho’qqi (konsept)larning chekli to’plami;
𝐿_𝑖𝑗 – konseptlar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘lanishlarning chekli to‘plami;
𝐺_𝑖𝑗 – (+, –) bog‘liqliklar belgilarining chekli to‘plami;
𝑊_𝑖𝑗 – bog‘liqliklar vaznlarining chekli to‘plami (kuchli, o‘rtacha, kuchsiz).
Har bir 𝐶_𝑖 konsept vaziyatning bir yoki bir nechta o‘zgaruvchilarini ifodalaydi. 𝐿_𝑖𝑗 bog‘liqlik esa 𝐶_𝑖 omilning 𝐶_𝑗 omilga ta’sirini xarakterlaydi. Agar 𝐶_𝑗 konsept vaziyat o‘zgaruvchisining qiymati 𝐶_𝑖 konseptning kuchayishiga yoki kamayishiga qarab kuchaysa yoki kamaysa, ular orasidagi bog‘liqlik musbat (𝐺_𝑖𝑗 = +) bo‘ladi. Aksincha, 𝐶_𝑗 konsept vaziyat o‘zgaruvchisining qiymati 𝐶_𝑖 ning kamayishida kuchaysa va kuchayishida kamaysa, bog‘liqlik manfiy (𝐺_𝑖𝑗 = −) bo‘ladi. 𝑊_𝑖𝑗 bog‘liqlik vazni 𝐶 konseptning 𝐶_𝑗 konseptga ta’sir kuchini ifodalaydi va lingvistik termlarda aniqlanadi.
Konseptlarni, uning vaziyatlari o‘zgaruvchilarini va ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlash yuqori malakali ekspertlar zimmasiga yuklatiladi [15].

2.5-rasm. Korporativ axborot-kutubxona tarmoqlarida axborot xavfsizligini baholash muammosining iyerarxik tasvirlanishi