Kirish. Kurs ishini vazifalari: I. Bob. Axborot tushunchasi va uni turlari. Axborot xavfsizligi

Kurs ishining dolzarbligi. Ushbu kurs ishi hozirgi kunda kompyuterda berilgan masalalami dasturlash tillari orqali yechish, axborotlar xavfsizligi kabi vazifalami o’rganishga olib keladi.
Kurs ishini maqsadi: Microsoft Visual Studio 2012 dasturida yangi loyiha yaratish, axborot xavfsizligi , axborot tushunchasi, turlari,olish, saqlash va qayta ishlash yo'llari, uni himoya qilishning qadimgi va hozirgi kundagi usullari haqida ma’lumot berilgan.
Kurs ishini vazifalari:
о Axborot tushunchasi va uning turlari. Axborotni olish, saqlash va qayta ishlash yo'llarini o’rganish;
о Axborot xavfsizligi tushunchasi va axborot xavfsizligini ta’minlash usullari. о Visual Studio 2012 dasturida ConsoleApplication va WindowsApplication
oynalari bilan ishlash;
Kurs ishini obyekti: Visual Studio 2012 dasturi bilan yaqindan ishlash u haqida ma’lumot berish, amalda qo’llash.
Kurs ishining predmeti: Visual Studio 2012 dasturini keng targ’ib qilish.
Kurs ishinining tarkibi: Kurs ishiga kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ilovalardan iborat.
з

1. 
   BOB.AXBOROT TUSHUNCHASI VA UNI TURLARI. AXBOROT
   

XAVFSIZLIGI.
1.1. Axborot tushunchasi va uning turlari. Axborotni olish, saqlash va qayta ishlash
yo'llari.
Yer yuzida jonli mavjudodlaming pay do bo’lishi bilan birgalikda ulaming taraqqiyoti, hamda atrof muhit to’g’risidagi, voqea xodisalar to’g’risidagi ma'lumotlami bilish va ular to’g’risida axborot olish shu axborotlar asosida yashash sharoitlarini belgilash, rivojlanish taraqqiyotini anglash katta ahamiyatga ega.
Bundan tashqari vaqt o’tishi bilan birgalikda tabiatni insonlar tomonidan o’rganish davomida bu axborotlarga yaratilayotgan va ishlatilayotgan mashinalar, apparatlar, o’lchov asboblari, texnoligik jarayonlar xaqidagi axborotlar qo’shilib bordi.
Yigirma-o’ttiz yil oldin axborot nimaligini aniqlash juda oson edi. Axborot odamlar o’rtasida uzatiladigan ma'lumotlar hisoblanib, keyingi vaqtda ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarish uchun, hamda yashash sharoitlarini, iqtisodiy taraqqkiyot darajasini belgilashda katta ahamiyatga ega bo’lib qoldi.
Masalan, biologik o’simliklami o’rganish orqali o’simliklaming hayoti to’grisidagi axborotlami yig’adi va bu axborotlar asosida o’simliklami tabiatdagi ro’lini, ulaming ko’payishini, insonlar uchun kerakli tomonlarini aniqlaydi.
Ikkinchi bir misol. Avtobus xarakatlanish davomida motoming ovozi boshqacha chiqmoqda. Avtobusdagi yulovchilar uchun bu uncha ahamiyatsiz bo’Isa, malakali xaydovchi uchun esa bu axborot hisoblanib va bunga asosan, ya'ni motordan chiqayotgan ovozga qarab motomi xolatini aniqlaydi.
Demak axborot degan savolga qisqacha javob berishimiz uchun ikkita ob'yektga manba va istemolchi orasidagi bog’lanishga murojaat qilishimiz zamr ekan. Axborot manbaiga tabiiy ob'yektlar-sayyoralar, yulduzlar, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, may don, o’rmonlar - fan va texnikani rivojlantirishdagi ilmiy tajribalar, mashinalar, texnoligik jarayonlar kiradi.
Axborot iste’molchilar ro’yxati ham katta bo’lib unga, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, turli hil o’lchov asboblari kiradi. Shuning uchun axborot keng doiradagi tushuncha bo’lib, jamiki ob'yektlar,mavjudodlar, jarayonlar xaqidagi ma'lumotlami o’z ichiga oladi. Axborot manbalari va istemolchilarining har hilligi axborot shaklining turli ko’rishda bo’lishiga olib keldi: belgili, matnli va grafik.
Axborotning belgili ko’rinishida asosan belgilar - harf, belgi, raqam va boshqalar qo’llanilib, voqea-hodisalar xaqidagi signallami uzatishda foydalaniladi.Masalan, svetofoming yashil chirog’i yo’lovchi va haydochilaming harakatiga ruxsat berilganligini, sariq chiroq ko’cha harakatini o’zgarishi va qizil chiroq esa harakatlanish taqiqlanishi haqidagi ma'lumotlami beradi. Matnli axborot juda murakkab axborot shakli bo’lib, bu shaklda ham harflar, raqamlar, matematik belgilar qullaniladi. Faqatgina bu belgilar yakka holda emas balki ulaming bir necha tuzilmalaridan, tartibli kelishidan tashkil topadi. Belgi va harflaming o’zaro bog’lanishida, hamda inson nutqining matn ko’rinishida aks ettirilishida matn axborotini ishlatish qulay va keng qullaniladi. Masalan, ko’p miqdorda nashr etilgan kitoblar, qo’llanmalar, gazeta va ro’znomalar. Axborot shaklining grafik ko’rinishi turmush hayotimizda muhim ahamiyatga va katta axborotlar massiviga ega bo’lgan tabiat ko’rinishlari, foto tasvirlar, rasmlar, chizmalar, sxemalami misol qilishimiz mumkin. Axborotning na bir og’irligi, na bir geometrik o’lchami va xech qanday ximik yoki fizik hususiyatlar mavjud emas. Lekin axborotni mavjud bo’lishi, saklanishi, uzatilishi uchun biror bir material- ob'yekt bo’lishi zarur. Bunday ob'yektlar juda ko’p bo’lib va ulaming soni taraqqiyot Mtijasida o’sib bormoqda.
1.2.Axborot xavfsizligi tushunchasi va axborot xavfsizligini ta’min lash
usullari
Jamiyatni kompyuterlashtirish bir qator foydalardan tashqari o’zi bilan birqator muoammolami olib keldi. Juda ham murakkab bo’lgan bundaymuammolardan bittasi axborotni qayta ishlash va uzatish tizimlarida maxfiyaxborot xavfsizligini ta’minlashdadir.
Bu muammoni hal qilish uchun axborotni himoya qilishning kriptografikusullari keng ishlatilmoqda, bunda boshlang’ich axborot shunday o’zgartiriladikibuning natijasida axborot kerakli vakolatlarga ega bo’lmagan shaxslarga tanishishva ishlatish uchun mumkin bo’lmay qoldi. Axborotlami kodlash haqida inson borliqning bir qismi bo'lgani uchun doimo borliqning ta'sirini sezib turadi. Bu ta'simi turli signallar (tovush, yorug'lik, elektomagnit, nerv va hokazo) ko'rinishida qabul qilamiz. Insonga uzluksiz ta'sir etib turuvchi axborotlami analog axborotlar deb ataladi Inson analog axborotlami qayta ishlashi uchun uni biror qismini ajratib oladi va tahlil qiladi. Tahlil qilish jarayonida axborotni qayta ishlash uchun qulay bo'lgan ko'rinishga o'tkazadi. Bunda inson turli belgilardan foydalanadi. Masalan, sizga ma'lum bo'lgan alifbo harflari insonga tushunarli bo'lgan tovushlami, nota belgilari esa musiqiy tovushlami ifodalaydi. Bu belgilar yordamida insonga eshitilayotgan, nutq yoki musiqani qog'ozga tushirish oson kechadi. Axborotlami bu kabi uzlukli ko'rinishini diskret axborotlar deb ataladi. Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborotlar bilan ishlaydiganlari ham, diskret axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. Diskret axborotlardan eng ko'p tarqalgani raqamli axborotlardir, ya'ni uzluksiz axborotning raqamlar orqali ifodalangan ko'rinishidir. Analog signallar bilan ishlaydigan qurilmalar analog qurilmalar, raqamli axborotlar bilan ishlaydigan qurilmalar raqamli qurilmalar deb ataladi. Analog qurilmalarga televizor, telefon, radio, fotoapparat, videokamerani, raqamli qurilmalarga shaxsiy kompyuter, raqamli telefon, raqamli fotoapparat, raqamli videokamerani misol qilish mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish qulay bo'lishi uchun aniq bir qoidalar asosida boshqa ko'rinishga o'tkazish jarayoni axborotni kodlash deyiladi.
Axborotlami kodlash insoniyat tomonidan faqat amallar bajarish qulay bo'lishi uchun emas, balki axborotni maxfiy saqlash uchun ham qo'llanilgan. Kodlashning bu ko'rinishi shifrlash deb ataladi. Hayotda axborotni kodlashning ko'pdan-ko'p usullari mavjud.
Boshlang’ich axborotga tasir ko’rinishi bo’yicha kriptogarfik
o’zgartirishniquyidagi usullari mavjud: shifrlash, stenografiya, kodlash,
zichlashtirish. Shifrlash jarayoni boshlang’ich axborot ustida orqaga qaytadigan matematikmantiqiy kombinatorik va boshqa o’zgartirishlami o’tkazishdir, buning natijasidashifflangan axborot harflaming raqamlaming boshqa belgilar va ikkilik kodlamingtartibsiz to’plamining ko’rinishiga egadir.
Axborotni shifrlash uchun o’zgartirish algoritmi va kalit ishlatiladi. Odatdama’lum bir shifirlash algoritmi uchun o’zgartirish algoritmi o’zgarmas hisoblanadi.Shifirlash algoritmi uchun boshlang’ich qiymatlar bo’lib shifirlash uchun avborotva shifrlash kaliti xizmat qiladi. Kalit boshqaruvchi axborotni o’z ichiga oladi, ushifrlash algoritmini amalga oshirishda ishlatiladigan operandlar kattaliklarini vaalgoritmning ma’lum qadamlarida o’zgartirishlami tashlashni aniqlaydi.Axborotni kodlash jarayonining mazmunini boshlang’ich axborot (gaplar,so’zlar) ma’nosiga ko’ra tuzulishlarini kodlar bilan almashtirish hisoblanadi.Kodlar sifatida xarflar, raqamlar, raqamlar va harflami birlashmalari ishlatilishmumkin. Kodlashda va teskari o’zgartirishda maxsus jadval yoki lug’atlarishlatiladi. Kamchiligi kodlaydigan jadvallami saqlash va tarqatishningzarurligidir, ulami ushlab olgan xabarlami qayta ishlashning statistik usullari bilankodlami ochishdan saqlanish uchun tez-tez almashtirish kerakdir. Kodlash usulinima’nosiga ko’ra tuzulishlari cheklangan to’plamli tizimlarda qo’llash maqsadgamuvofiqdir.
Tez rivojlanib borayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bizning kundalik hayotimizning barcha jabhalariga sezilarli o'zgarishlami olib kirmoqda. Hozirda “axborot tushunchasi” sotib olish, sotish, biror boshqa tovarga almashtirish mumkin bo'lgan maxsus tovar belgisi sifatida tez-tez ishlatilmoqda.
Shu bilan birga axborotning bahosi ko’p hollarda uning o’zi joylashgan kompyuter tizimining bahosida bir necha yuz va ming barobarga oshib ketmoqda. Shuning uchun tamomila tabiiy holda axborotni unga ruxsat etilmagan holda kirishdan, qasddan o’zgartirishdan, uni o'g'irlashdan, yo'qotishdan va boshqa jinoiy harakatlardan himoya qilishga kuchli zarurat tug'iladi. Ammo, jamiyatning avtomatlashtirishni yuqori darajasiga intilishi uni foydalaniladigan axborot texnologiyalaming xavfsizligi saviyasiga bog’liq qilib qo’yadi. Axborotning muhimlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. Shuning uchun ham qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan. Ulardan biri - sirli yozuvdir. Undagi xabami xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o’qish imkoniga ega bo’lmagan. Asrlar davomida bu san’at - sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidensiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil oldin hamma narsa tubdan o’zgardi, ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatadilar, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. Shunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni himoya qilish deganda: Axborotning jismoniy butunligini ta’minlash, shu bilan birga axborot elementlarining buzilishi yoki yo’q qilinishiga yo’l qo’ymaslik;
Axborotning butunligini saqlab qolgan holda, uni elementlarini
qalbakilashtirishga (o’zgartirishga) yo’l qo’ymaslik; Axborotni tegishli huquqlarga
ega bo’lmagan shaxslar yoki jarayonlar orqali tarmoqdan ruxsat etilmagan holda *•
olishga yo’l qo’ymaslik; Egasi tomonidan berilayotgan (sotilayotgan) axborot va resurslar faqat tomonlar o’rtasida kelishilgan shartnomalar asosida qo’llanilishiga ishonish kabilar tushuniladi. Axborot xavfsizlig deb, ma’lumotlami yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan har qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi. Ilgarigi xavf faqatgina konfidensial (maxfiy) xabarlar va hujjatlami o’g’irlash yoki nusxa 2 olishdan iborat bo’Isa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma’lumotlari
to’plami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan ulaming egasidan ruxsat so’ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu harakatlardan moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi. Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zahiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qat'iy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi. Axborotni himoyalashning maqsadlari quyidagilardan iborat: - axborotning kelishuvsiz chiqib ketishi, o’g’irlanishi, yo„qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlaming oldini olish; - shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo’lgan xavf - xataming oldini olish; - axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa ko’chirish, to’siqlash bo’yicha ruxsat etilmagan harakatlaming oldini olish; - hujjatlashtirilgan axborotning miqdori sifatida huquqiy tartibini ta’minlovchi, axborot zahirasi va axborot tizimiga har qanday noqonuniy aralashuvlaming oldini olish; - axborot tizimida mavjud bo’lgan shaxsiy ma’lumotlaming shaxsiy maxfiyligini va konfidensialligini saqlovchi fuqarolaming konstitutsion huquqlarini himoyalash; - davlat sirini, qonunchilikka mos hujjatlashtirilgan axborotning konfidensialligini saqlash; - axborot tizimlari, texnologiyalari va ulami ta’minlovchi vositalami yaratish, ishlab chiqish va qo’llashda sub'ektlaming huquqlarini ta’minlash. Axborot xavfsizligining huquqiy ta’minoti axborotni himoyalash tizimida bajarilishi shart bo’lgan qonun chiqarish aktlar, me’yoriy- huquqiy hujjatlar, qoidalar yo’riqnomalar, qo’llanmalar majmui. Hozirda axborot xavfsizligining huquqiy ta’minoti masalasi ham amaliy, ham qonunchilik jihatidan faol o’rgamb chiqilmoqda. Kompyuter jinoyatchiliklarini qilish instrumentlari sifatida telekommunikatsiya va hisoblash texnikasi vositalari, dasturiy ta’minot va intellektual bilim ishlatiladi. Kompyuter jinoyatchiliklarini qilish sohasi sifatida nafaqat kompyuterlar, global va korporativ tarmoqlar (Internet), balki axborot texnologiyasining zamonaviy, yuqori unumli vositalari hamda axborotning katta hajmi ishlanadigan, masalan, statistik va moliya institutlari tanlanadi. Shu sababli, har qanday tashkilot faoliyatini turli-tuman axborotni olish uchun qo’lda yoki hisoblash texnikasi vositalari yordamida ishlash, axborotni tahlil qilish natijasida
qandaydir muayyan yechimlami olish va ulami aloqa kanallari orqali uzatishsiz tasawur etib bo’lmaydi. Kompyuterga ham tajovuz ob'ekti, ham tajovuz qiluvchi instrument sifatida qarash mumkin. Agar axborotning o’g’irlanishi moddiy va ma’naviy boyliklaming yo’qotilishi bilan bog’liq bo’Isa, bu fakt jinoyat sifatida baholanadi. Shuningdek, agar ushbu fakt bilan milliy xavfsizlik, mualliflik manfaatlari bog’liq bo’lsa, jinoiy javobgarlik O’zbekiston Respublikasi qonunlarida bevosita ko’zda tutilgan. Har 3 qanday davlatda axborot xavfsizligining huquqiy ta’minoti xalqaro va milliy huquqiy me’yorlami o’z ichiga oladi.
Axborot xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari:

II.BOB. AXBOROT XAVSIZLGI УА UNI HIMOYALASH. MATNLARNI
SHIFRLASH VA DESHIFRLASH.

1. 
   Qadimda axborotlarni kodlash. Kodlash usullari.
   

Inson borliqning bir qismi bo'lgani uchun doimo borliqning ta'sirini sezib
turadi. Bu ta'simi turli signallar (tovush, yorug'lik, elektomagnit, nerv va hokazo) ko'rinishida qabul qilamiz. Insonga uzluksiz ta'sir etib turuvchi axborotlarni analog axborotlar deb ataladi
Inson analog axborotlarni qayta ishlashi uchun uni biror qismini ajratib oladi
va tahlil qiladi. Tahlil qilish jarayonida axborotni qayta ishlash uchun qulay
bo'lgan ko'rinishga o'tkazadi. Bunda inson turli belgilardan foydalanadi. Masalan,
sizga ma'lum bo'lgan alifbo harflari insonga tushunarli bo'lgan tovushlami, nota
belgilari esa musiqiy tovushlami ifodalaydi. Bu belgilar yordamida insonga
eshitilayotgan, nutq yoki musiqani qog'ozga tushirish oson kechadi. Demak, inson
axborotlarni qayta ishlash uchun uni uzlukli ko'rinishga o'tkazar ekan. Axborotlarni
bu kabi uzlukli ko'rinishini diskret axborotlar deb ataladi.
Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborotlar bilan
ishlaydiganlari ham, diskret axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. Diskret
axborotlardan eng ko'p tarqalgani raqamli axborotlardir, ya'ni uzluksiz axborotning
raqamlar orqali ifodalangan ko'rinishidir. Analog signallar bilan ishlaydigan
qurilmalar analog qurilmalar, raqamli axborotlar bilan ishlaydigan qurilmalar
raqamli qurilmalar deb ataladi. Analog qurilmalarga televizor, telefon, radio,
fotoapparat, videokamerani, raqamli qurilmalarga shaxsiy kompyuter, raqamli *•
telefon, raqamli fotoapparat, raqamli videokamerani misol qilish mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish qulay bo'lishi uchun aniq bir qoidalar asosida boshqa ko'rinishga o'tkazish jarayoni axborotni kodlash deyiladi. Axborotlarni kodlash insoniyat tomonidan faqat amallar bajarish qulay bo'lishi uchun emas, balki axborotni maxfly saqlash uchun ham qo'llanilgan.Kodlashning bu ko’rinishi shifflash deb ataladi.
Hayotda axborotni kodlashning ko'pdan-ko'p usullari mavjud. Birinchi kodlashni qo'llagan inson qadimgi Gretsiya sarkardasi Lisandro hisoblanadi. U axborotni
maxfiy saqlash, ya'ni kodlash uchun ma'lum bir qalinlikdagi "Ssital" tayoqchasini o'ylab topgan. Kodlashning bu usuli o'rin almashtirish usuli deb ataladi.


1-rasm. “Ssital ” tayoqchasi.
Main: "VATAN-ONA"
Kodlash natijasi: