Kirish Iqtisodiyot faoliyat yuritishning normalar tizimining shakllanishi

4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash
Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o’rnatish hamda ushbu huquqlarga ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiѐriy bo’ysunish normalari bilan o’zaro uzviy bog’langan.“Mulk huquqi” — moddiy neʼmatlarning aniq bir shaxslarga tegishliligi (oʻzlashtirilganligi)ni mustahkamlovchi, tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi normalar yigʻindisi; fuqarolik huquqining asosiy tartibotlaridan biri. Oʻzbekiston Respublikasi FKga koʻra, mulk huquqi shaxsning oʻziga qarashli mol-mulkka oʻz xohishi bilan va oʻz manfaatlarini koʻzlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, oʻzining Mulk huquqini, kim tomonidan boʻlmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqidan iborat. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 36-moddasiga binoan, "har bir shaxs mulkdor boʻlishga haqli". Oʻzbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. "Oʻzbekiston Respublikasida mulkchilik toʻgʻrisida"gi qonun (1990-yil 31-oktabr) asosida bozor munosabatlarining tashkil topishi uchun iqtisodiy manba hisoblangan xususiy mulkchilikka yoʻl ochildi. Xususiy mulkchilikning rivojlanishida "Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish toʻgʻrisida"gi qonun (1991-yil 19-noyabr) muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu qonunga asosan shoʻrolar davridagi davlat mulkining hukmronlik qilishiga barham berildi, xususiy mulkning tashkil topishi uchun imkoniyat yaratildi. Oʻzbekiston Respublikasining amaldagi FKda mulkni oʻtmishda sotsialistik jamiyatning sinflarga boʻlinishiga asoslanib (davlat, kolxozkooperativ, shaxsiy) shakllarga ajratilishiga va qaysi shaklda, kimga tegishliligiga qarab oʻrnatilgan tengsizlikka barham berildi. Shoʻrolar davrida mulk egalarining huquklari tegishli qoidalarda, shuningdek, amaliyotda ham doimo cheklanib kelingan. Endilikda mulk egasiga tegishli boʻlgan mol-mulkni turli sabablar va har xil yoʻl bilan davlat idoralari va mansabdor shaxslar tomonidan olib qoʻyilishi, mulkdan erkin foydalanish uchun toʻsqinliklar vujudga keltirilishi gʻayriqonuniy hisoblanadi. Mulk huquqi muddatsizdir. Mulk egasi oʻz mulkidan abadiy foydalanish, uni xohlagan vaqtida tasarruf etish huquqiga ega. Ushbu qoidaning mantiqiy davomi sifatida FKning 166-moddasida mulkning daxlsizligi va qonun bilan muhofaza qilinishi belgilab qoʻyilgan.
Mulkchilik huquqlari individlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o’z podalarini biri past hosildor bo’lgan ikkita yaylovda o’tlatishini ko’rib chiqamiz Berilgan holatga ko’ra, yem-xashak zaxiralari ushbu yaylovlarning har birida bir vaqtning o’zida ikkita podani o’tlatish imkonini bermaydi. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) ѐki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noѐb resurs (yaylov)ni taqsimlash– navbat instituti faoliyat yuritishi asosida ѐtuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi.

Xulosa
Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining asosiy kafolati hisoblanadi.Iqtisodiyotning asosiy qonuni (konstitusiyasi) deb individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga aytiladi. Buyruqbozlik va bozor tizimlarida iqtisodiyot qonunining normalari o’zaro zid holda amal qiladi. Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar(oddiy foyda ko’rish, maksimal individuallashtirish,«sen menga, men senga»,qonunga tilda bo’ysunish) tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning yetishmasligini namoyon.Bozor iqtisodiyoti normalari tizimi bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-harakatlarning o’zaro shartlangan normalari (murakkab foyda ko’rish, rasional maqsadli fe’l-atvor, individuallashmagan ishonch, xayrihohlik, ochiqlik) yig’indisini tashkil etadi.Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin.Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat.Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balkioshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi.
Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nuqtai nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda,ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) yoki (8; 4) mavjud.Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin.Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noyob resurs(yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida yotuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi.Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi,balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik.