Kirish. II. Asosiy qism Shaxs tushunchasi. Shaxs tushunchasini turli fanlardagi talqini. Shaxs, inson, individ tushunchalari

SOTSIOLOGIYADA SHAXS OBYEKTI ASOSIDA

REJA:

1. 
   Kirish.
   

II. Asosiy qism

1. Shaxs tushunchasi. Shaxs tushunchasini turli fanlardagi talqini. Shaxs, inson, individ tushunchalari.

2. Shaxs ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatida. Shaxs to‘g‘risidagi asosiy sotsiologik nazariyalar

3. Dеviant xulq-atvor (og‘ma xulq-atvor) tushunchasi va uning turlari.

sotsial sanksiya turlarini tushuntirish

1. 
   Kirish.
   

Mamlakatimizda boy ma'naviy salohiyat va umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, ilmi, texnikasi va texnologiyasining so'nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta'lim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega bo'lgan masalalardan biri hisoblanadi. Bu muammoni amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgustdagi IX sessiyasida «Taiim to'g'risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Mazkur qonun hamda dasturda shaxs va uning shakllanishiga katta e'tibor qaratilgan, ya'ni shaxs «o'zbek modeli»ning asosiy tarkibiy qismi sifatida modelning bosh subyekti va obyekti, ta'lim sohasidagi xizmatlarning iste'molchisi va amalga oshiruvchisi deb ta'kidlab o'tilgan. Ma'lumki, shaxs bir qator fanlarning obyekti bo'lib hisoblanadi. Shaxsni bevosita va bavosita o'rganadigan fanlar sirasiga psixologiya fani ham kiradi. Jahon fanlarining ma’lum qonuniyatlariga asoslangan holda bu fan muayyan turkumga kiritilgan. Chunki psixologiya fani bu tizimda nufuzli o’rin egallashiga barcha obyektiv shartsharoitlar yetarli. Bunday qat’iy ishonch bilan aytilgan fikr zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar mavjud. Zero, psixologiya fani insoniyat tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabligi bois, biosferik ta’limotdan kelib chiqqan holda, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya sifatida o’rganilib kelindi. Lekin bugungi kunda neosferik ta’limotga binoan fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o’zaro ta’sirlar, moddalar, zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo’shilishi to’g’risida faraziy asosda bo’lsa ham mulohazalar yuritilmoqda. Shunga muvofiq, biosferaga kirib kelayotgan moddalar o’zaro birikib, ayniqsa, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to’planishi inson tana a’zolariga ijodiy ta’sir ko’rsatmoqda, natijada favqulodda holatlar sodir bo’lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha intueri — sinchkovlik, diqqat

bilan qaramoq yoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy holatlarning kuchayishi namoyon bo’lishi kutilmoqda. Bular qatoriga telepatik (yunoncha tele — uzoqni, pathos — sezaman degan ma’no anglatadi) samaralar, o’ta sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha extra — o’ta, sensus —
sezgirlik degani), ekstrasenslik (lotincha. extra — o’ta, sensus — his qilaman ma’nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning kechishi sabablarini kiritsa bo’ladi. Biroq omadsizlik, ichikish, kasal kimnidir intizor kutishi, nasib etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo’lish kabi ruhiy holatlar, hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo’q.

2. 
   Asosiy qism
   

Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan amaliy, tatbiqiy jihatlari bilan farqlanadi hamda ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi va ularga muayyan darajada ta’sir o’tkazadi. Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan o’z tatbiqiy ma’lumotlari, natijalarining ko’pqirrali va ko’pyoqlamaligi bilan ajralib turadi va u mutlaqo boshqa sifat ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, o’zini o’zi boshqarish jihati bilan alohida ahamiyat kasb etadi. U tabiatni o’rganish ilmidan farq qilib, o’zining psixik jarayonlari, funksiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda o’z ifodasini topadi. Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish va kamol toptirish, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi tarbiyalashga doir boy materiallar to’plagan. Bu o’z navbatida inson munosabati, maqsadi, holati va kechinmalarining o’zgarishi va yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy ma’lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi rangbarangligini ta’minlab turadi. Psixologiya fani inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi sharoitga ko’chirish, kamol toptirish, rivojlanish dinamikasini ta’minlash, yangi sifat bosqichiga o’tishini qayd qilish imkoniyati borligi bilan o’ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fani sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’z predmetiga ega bo’lib, amaliy sotsial psixolog, muhandis psixolog, oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o’z ichiga qamrab olgandir. Psixologiya o’rgаnаdigаn hodisаlаrning o’zigа xos xususiyatlаrini аniqlаsh bir munchа qiyinroq. Bu hodisаlаrni tushunish ko’p jihаtdаn psixologiya fanini еgаllаsh zаrurаtigа duch kelgаn odаmlаrning dunyoqаrаshigа bog’liqdir. Psixologiya inson ruhiyatining o'ziga xos xususiyatlari, ko'rinishlari va rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini tadbiq etadi. Ruhiy hodisаlаr "idrok", "xotirа", "tаfаkkur", "irodа", "hissiyot" vа boshqа shu kаbi nomlаr bilаn guruhlаrgа аjrаtilib, hаmmаsi birgаlikdа psixikа, kishining psixik ichki dunyosi, uning ruhiy hаyoti vа hokаzolаr dеb аtаlаdigаn tushunchаlаrni hosil qilаdi. «Psixologiya» so’zi grekcha «psyuxe» (jon, ruh) va «logos» (so’z, ilm) so’zidan olingan bo’lib, uning ma’nosi «jon, ruh ilmi» demakdir. Psixologiya - tabiiy va ijtimoiy fan sifatida voqelikning alohida sohasi bo’lgan psixika hayot sohasini o’rganadi.