Shu o‘rinda «Firibgarlik uchburchagi» degan tushunchaga e'tiboringizni qaratmoqchiman. Bu tushunchaning ta'siriga tushgan odam korrupsiya, mutahamlikka yo‘l qo‘yadi. Bu uchburchakning birinchi tushunchasi- imkoniyat

Audit(57-62). 57-variant
Shu o‘rinda «Firibgarlik uchburchagi» degan tushunchaga e'tiboringizni qaratmoqchiman. Bu tushunchaning ta'siriga tushgan odam korrupsiya, mutahamlikka yo‘l qo‘yadi. Bu uchburchakning birinchi tushunchasi- imkoniyat. Soliq xodimi uchun imkoniyat kimnidir soliqqa tortish va kimnidir soliqdan «ozod qilish»dan iborat bo‘lishi mumkin.
Ikkinchisi – ichki va tashqi bosim. Imkoniyatni ko‘rgandan so‘ng vaziyatdan foydalanish uchun o‘z-o‘ziga yoki tashqi tarafdan bosim o‘tkazilish mumkin. Uchinchisi esa ratsionalizatsiya- oqlash.
Agar soliq xodimining oyligi kamaytirilsa, «Menda nima ayb bor edi? Nega mening oyligimni kamaytirdi? Demak, men qilayotgan ish ham to‘g‘ri», deya u o‘zi qilayotgan noqonuniy harakatini o‘zining oldida oqlaydi.
Budjet tashkilotlarida faoliyat yuritadigan xodimlar oyligini qisqartirishni shu paytgacha o‘ylab ko‘rish zarur edi. Biroq hozir buning vaqti emas. Aksincha, hozir ular daromad olib tursa, mana shu mablag‘ asosida ular mahsulotiste'mol qiladi va pul mamlakat iqtisodining o‘zida aylanadi.
Davlat xarajatlarini iqtisod qilayotganda esa ayrim savollarga e'tibor berish zarur. Birinchisi, agar xarajatlar to‘xtatib qo‘yilsa, nima bo‘ladi va kuzatiladigan salbiy oqibatlar ijobiysidan ko‘p bo‘ladimi? Agar shunday bo‘lsa, bu narsani amalga oshirish kerak emas. Shuningdek, iqtisod qilishda samaradorlik tushunchasi ham bor. Afsuski, O‘zbekistondagi kamchiliklardan biri ham mamlakatda iqtisodiy samardorlik masalasi birinchi o‘rinda bo‘lmagani bilan ham bog‘liq. Bizda hali bunaqa ko‘nikma yo‘q. Ana shu iqtisodiy murakkab davrda iqtisodiy samaradorlik tushunchasi yo‘qligi pand beradi.
Qiyinchilik kuzatiladigan bo‘lsa, ichki resurslardan foydalanish o‘rniga yengil yechim izlab, bankdan pul olish yoki tashqi qarz olish varianti kabi osonitanlanadi. Aslida esa, oyliklarni qisqartirish zo‘ravonlikning belgisi, kimningdir pulini o‘zlashtirish bo‘ladi. Bu o‘rinda ijodiy fikrlash ko‘proq muhim.
58-variant. Auditorlar mas’uliyati va iste’molchilar kutushlari bilan bog’liq firibgarliklarni muhokama qilish. Firibgarlik tarqalishini e’tiborga olib, auditor faoliyati firibgarlikni aniqlash bilan bog’liqligini hisosobga olish lozim. 2010 yil oktyabr oyida Audit sifatining markazi (CAG) Moliyaviy firibgarlikni jilovlash va aniqlash – 2 xarakat uchun platforma nomli xujjatni nashr qildi. CAG firibgarlik bilan bog’liq mas’ulikni tashqi auditorni jamiyatga kiritgan xissasini yaxshilash va auditor kasbiga bo’lgan xurmatni oshirish uchun mazkur xujjatni yaratdi. Shu bilan birga CAG
fiibgarlikni oldini olish va aniqlash faqat tashqi auditorning ishi bo’lmasligini tani oldi.
Firibgarlikni odini olishda va aniqlashda auditorlik tekshiruvi xisobotini kutgan barcha tomonlar katta rol o’ynashi lozimligi qayd qilingan. CAG ma’ruzasida moliyaviy xisobot jarayonida ishtirok etuvchi shaxslar (boshqaruv, audit bo’yicha qo’mita, ichki audit, tashqi audit, tartiblashtiruvchi organlar) uchun moliyaviy xisobot tayyorilashda moliyaviy riskni kamaytirish bo’yicha uchta yo’l ko’rsatilgan.
- Mazkur shaxslar tashkilot tepasida kuchli etikaga oid tushuncha xukum surishi, bu ma’naviyat korporativ madaniyatga shu jumladan firibgarlik riskini boshqarish samarali dasturiga ham kirib borishi kerakligini tan olishi lozim.
- Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash va baholashda xolisonalikni kuchaytiruvchi kasbiy tanqidiy yondoshuvni amalga oshirishi lozim.
- Mazkur shaxslar moliyaviy xisobotni tayyorlash jarayoniga jalb etilganlar o’rtasida kuchli muloqat nixoyatda muhim ekanligini esda tutishi lozim. Audit standartlari auditorlardan mohirona amalga oshirilgan firibgarliklarni aniqlashni talab qilish mumkin emasligi to’g’risidagi tushunchani aks etardi. Shu bilan birga jamoachilik RSAOV ko’rsatmasida belgilanganidek auditorlar quyida ko’rsatilgan ahamiyatli firibgarliklarni aniqlab, ular to’g’risida ma’lumot berish kerakligin kutushadi. Investorlar va jamiyatnining mustaqil auditorlik kompaniyalariga ishonchini tiklash
RSAOVning vazifasidir. Shubha yo’qqi, buxgalteriya bilan bog’liq bo’lgan majoralar va auditdagi nomuvoffiqlar jamiitning auditga bo’lgan ishonchini ancha susaytirib yubordi. Firibgarlikni aniqlash auditlashtirilgan moliyaviy xisobot istemolchilarining oqilona kutishini oqlashdir. Jamiyat firibgarlik natijasida moliyaviy ma’lumot jiddiy ravishda o’zgarmaganligini kutadi va unga ishonch bilan qaraydi. Agar mustaqil auditor xech qanday kafolat bermasa bunday hisobot jamiiyat uchun o’z ahamiyatini yo’qotadi. Auditorlarga iste’molchilar tomonidan yuborilgan xatning mazmuni tushunarli: auditorlar firibgarlikni aniqlash uchun mas’liyatni o’z zimmasiga olishi va moliyaviy xisobotda ahamiyatli firibgarlik unsurlari yo’q ekanligi to’g’risida ishonchga kafolat berishi kerak. Auditning kasbiy standartlari firibgarlik natijasida yuzaga kelgan jiddiy noto’g’riliklarni aniqlavchi auditni rejalashtirish va amalga oshirishni auditordan talab qiladi. Bu talabning bir qismi sifatida auditorlar auditni aqliy xujumdan boshlashi lozim. Bu xarakat firibgarlik tashkilot faoliyatining qaysi jihatlari bilan bog’liq ekanligi to’g’risida ma’lumot berishi mumkmin.
Auditorolar shuningdek Audit bo’yicha qo’mita va firibgarlik riskini boshqarish bo’yicha boshqaruv bilan aloqa qilib turishi lozim. Auditor tashkilotning firibgarlikka moyilligiga munosabat bildiruvchi auditni rejalashtirishi lozim.