Kirish I bob chor bakr majmui ba undagi dahma, xaziralar tarixi

1.2. XONAQOH

*Ul hazrat (Ab’ullaxonnst) oliyhimmat me’mori, islom va musul monlar giayxi, nillat va dinning baxti, Abu Bakr Cadning, unt Taigrining roziligi bo‘lsin, nurlari fayzlik sarmazorta kurgan Madrasa, masjid, xonahoh (va) boshha aliy bgsholarnit bayoii». Hofiz Tam j i al-Buxorinning * Abdulla! yuma» kitobida ana shunday nom Silan aloxida maqola Ofp i l gam. Mi kol a da CywirraS qishlog‘ida Xoja Aoy Bakr Sa’d mozori boshida Aydullaxonning Madrasa, masjid, xoiakox kurdirganligi- ning tyrkxi xamda unda kimlar mudarris etib tayiplantailiklariga oid adak, faktlar mavjud. Faktlarga e’tibor qaragilgan xolla nnsho etish urin lyaki, Abdullaxon butun Movarounnaxr sultonn bo`lgandan keyin 1567—1568 yillarda katga binokordnk shndarini boshlab yubordn. Dyxopo shaxriotolm ichida Ko‘chai Sarbasta. Bozori SHab, Bozori SHab rastaem ichida beshta toq kurdirdi. Bular Goqi Sarrofon, Toki Telpakfurushon, Toqi Zargaron, Toki Ord na Toki Xo‘rjin. Bir kancha Madrasa, masjid, sardoba, tim, qammom, karvonsaroy, xovuzlar xdm qurdiki, bu nyux nominant abadny krlib ketishidap shshgoialir. Abu Bakr Sa’d YAmaniy avlod- ajd od i ga xurmat bajo keltirib, u ning kabri boshida xonahoq, xashamatli masjid va baland peshtchjll Madrasa bshyu ntgapi xammasidan xam o‘tib tushdi. Setona shaklidagi majmua o‘n ynl ichida kurib bitkaziladi, U ning atrofida bog-rog, shaxardak to Sumitangacha katta, qayroq yo‘l chiqarib, yo‘lyaing ikki tomoniga okar suv a rn klari kazdirdi. Apnviap buy id a asa mevali, manzarali daraxt qo‘chatlari o‘tqazdilar. Majmuattng ruparaenda taqriban bir yuz ellik metr sharq tomonda Xdramsaroy xam tik lantan. Ana shu binolarning xammasi uchun Abdullaxon etmish ming tilla tanga sarflagan³.
«Yillar, oylar va kunlar o‘tib, andak zamonda, taxmiian o‘n yil ichida shunday (bir muhtasham) bino Iskandarfarjom shaxrierning zur ahamiyat berpshi bilap qurilib bitdiki, (uning) karimlar ximmatining fazosi kabi keng saxnini turli mevali daraxt l ar bilap bezatdilar. Uning o‘rtasiga g‘oyat toza va tiniqliqda oftob chashmasi kabi yaraklagan, Kavsar misol hovuz ham qurdilar. To‘grisi, (u) shunday oliy bino bo‘ldi- ki, andisha muxandisi hech kanday mubolag‘asiz va lofelz u baland bino- ning suratini chizishdan, tabiat naqkoshi bu keng manzularning misolla- rini tasvir kilnshdan ojizlik kiladi. U ko‘ttgil ochadigan binolardan har biri baland penggoklarns va keng rapoqlarki (o‘z) ichiga olib, qutli asar ustala r, moxir pakkoshlar ularning yuziga oltin va kal bilan ajib naqshlar va suratlar solib bezaganlar; (uni) benihoyat latif va asbo kllib, turlicha takalluflar bilan koigigarlik qilganlar», — deb szadi Xofiz Tanish al-Buxoriy⁴.
«Xonaqoh» so‘ziga « G‘iyos ul-lug‘ot» kitobida darvish va mashoyixlar- HIiitT maskami, majlisgoh, deb sharx berilgan. Ma’nosiga «arab uni ax l i garikat, mashoyixlarning xohlagai paytdarnda -yig‘iladigan zikru samo’ va suxbatlar o‘tkazadigan xamda istikomat etadigan maskanlari deyish urin li. Xonakoxda uch tomondan ikki pallali katta eshsh quriltan. Qib- la tomon devori osma sharafali mexrob bilan bszatilgan. Vino peshtoqn uch qavatli, kujralar ikkinchi xamda pepgtoq qismida xam (ikkita xujra) mavjud, BHHOHHHI timol va janub gomonidagi hujralar burch guldasgasi bilan tutapggiri lganli gi uchu k juda chiroyli ko‘rinadi. Oldi ayvonli. Gumbaz Apkio duzi usulida qilingan. Ichkari kismining garxi juda mu- rnkkab. Kundalagniga kesuvchn ikki ranok xam bezak, xam gumbaz tayanchp xisoblanadi. Peshtoq yagoia nusxada, ikki yon yuz i bezakli. Koshilkoriy qilingan. YUzaeidagi katibadam pastda osma sharafa, osma sharafa pastila oq ranglar bilan ko‘k hoshiyada suls xati bilan bino tarixi, kim tomonidal kurdirilgani tug‘risida kimmatli ma’lumotlar bitilgan, Mana o‘sha matn: «Ugpbu binoni qurishga va uni kurib bitkazishda srda.m bergan osmon ostidagi qudratli, yukori darajali, misli ko‘rilmagan odil, hukm- pfm hokimiyatga kelgan, Odillik quroli yuqori sifatlar... F ad aba va adolat bayropt. Odamzot ishonchi, hokimiyat kiyimi namunasi duyayoni zabt etuvchi jasorat egasi, dunsni boshqaruvchi — kuyosh, dunyonish yorur oyi, yaigi chiqkan yoruyalnk ... va ufk amiri o‘z davrinin! a miri. Adolat taxtiga chiqqai... ABOM xalqining (saxiydigi bilan kullaydigan) darnishlar va xalqning muruvvatli yordamchisi, mamlakat xukmroni, Ollohnish’ ad o lat i va muruvvati bilan saltanat taxtinipg qonuiiy va hakikiy merosxo‘ri Abdul-G‘oziy Iskandar Bahodirxondir. U boshqarastgan davlat bay rot i osmon nuqtasiga ko‘tarilsin. Uning buyukligi esa osmon satxi misol bulsin. Idris xon dust i m ugli... Xalq tinchlign uning soyasidir. Uning g‘amxo‘r- ligi doimo xalqni qo‘llashdir. Uning qalbi ezgulikka to‘lsin. Ushbu yozun 970 yilda xalifa Qul Ne’mat u l ... tomonidan yozib tutatildi.
Peshtoqning (xonaqohning) katiba qismida «Bakara» surasining 61 — 62oyatlari bitilgan. Oyatlar tarjimasi bilan tanishamiz: «Eslang: «Ey, Myco, bir xil taomga xech kanoat qila olmayalmiz. Parvardigorga duo kil. Vizga erda unibo‘sadigan sabzavotlardan, bodring, sarimsoq, mosh, pnyozga o‘xshagai o‘simliklardan chiqarib bersin», deganingizda, u: «YAxshi narsa- ni past narsaga almashtirishni istaysizlarmi? Qaysi shaxarga tushsangiz- lar suragan narsalaringaz turibdi-ku?», — deli. (Noshukurliklari sabab) ularga xorlik va miskinlik yozib qo‘yildi va Olloxning g‘azabiga duchor bo‘ldilar. Bunta sabab ularning Olloh oyatlarini inkor qilganla- ri va Payg‘ambarlarpi noxaq katl kilganlaridir. Bunga sabab itoat qilmay tajovuzkor bulganlaridir. Albatta, iymon keltirgan zotlar, yaxudiy bulganlar, nasroniylar va sobiiylar (flrishtalarga sig‘inuvchnlar) (ulardan) qaysilari (avval kaygi dinda bulganlaridap qat’i nazar, iy- monga kslib, yolki:0 Ollohga, oxirat ku n iga ishonsa va yaxnsh imallar qilsa, ushalarga Parvardigorlarp huzurida ajr bordir va ular uchuy xavfu Xljap, g‘am-anduh yo‘qdnr».
Xonaxok peshtoqining balandligi 20 metr. Poydevori er ost id a bulib, 12 metrni THHiKif l etadi, Eni ikki metr. Poyostonadan keyin devor i i ng sr yuza qismida kamiщ kesmalari qo‘yilgan. Gumbaz balandligi 22 metr, aylanasi 17 metr bulib, aylana yuzasida Kalimai Toyiba koshimkoriy bilam yozilgan. Pastida esa rayhoniy rangda islnmiy naqshlar beri l ran, Quyosh chiqishi bilan u kun bo‘yi tovlanib turadi.
Obi gishtlar tarkibi juda qimmatli. Pishiq g‘isht loyiga kamish kuli, rux, surma, sut achntqnsi va uzum sharbatining achitqisi qo‘shilgan. Obi g‘iigglar Sumitanning o‘zids, SHamsiyabonu qadamjoyidan taqriban yarim kilometr uzoklikdagi erda xumdop kurib pishirilgan. SHu sababli erlik axoli bu joyni Zamini Sangzor deydi, Hozir ham o‘sha er 50 santimetr chuqurlikda kovlanea obi pint, kul qoldiqdari chiqadi,
Obi git g nnshirishda fakat gullagan yantoqdan foydalanganlar, Gul- lagan yantoq garkibida kimyoviy moddalar kuts bulib, u loy tarkibida tuzning kamayishiga katta ta’eir kiladi. YAna bir gam: obi g‘isht qunila- digan tu pro q «xok tapur» yo‘llardan go‘rvalarda yig‘ib olnb kelingan. Yigib olnb kelingan surmaday mayin tuproq oldindan tanyorlab qo‘yidgan katta xovuzga to‘llangan. Jamlangan tunrok elaklangandan keyin shurini ketknzish uchun ketma-ket uch hovuzda yuvilib, so‘ngra tarkibiga yukorida aytilgai kimyolarыi ko‘shib, tayyor bo‘lgan loy asosiy maydonlarda chiqarib koliplarda godin gai:

Tayyor bulgan obi g‘ishtlar aravalarda neshma-pesh keltirilib bino kurilishi uchun ishlatilgan⁵.