Kirish I bob chor bakr majmui ba undagi dahma, xaziralar tarixi

Beshinchi sabrtosh bitiglari
YOzuv nastalnq xatida. Toshning janubiy, pshmoliy taraflarida quyi- dagi yozuvlar bor:

1. 
   Bu yorug‘ sog‘ona Olloh bandasi
   
2. 
   Bibi Farxunda Abdul-Olloh qizi
   
3. 
   ... Oy sanasi ... chorshanba kuni
   
4. 
   Mangulikka 1131 yili ketdi (1719 milodiy).
   

Toshdagi marsiya:

1. 
   ... Ajoyib
   
2. 
   ... Mozor ustida yozilgan (?)
   
3. 
   ... Xozircha nafae olayapmiz.
   
4. 
   ... Ko‘zlar (?)
   

5, ... Ro‘zg‘or
Marsiyaiing e’tiborga molik misralari yo‘q. Xammasi odatdagi gap- lar. IIJy sababli ham oxirigacha tarjima qilmadik. Farxunda — arabcha so‘z bo‘lib, «xursand, baxtli» manosida kelgan¹⁴.

2.2. POSHSHOOYIM XAZIRASI

Oyposhshooyim xazirasi boshka xaziralardan bezakdorligi, ko‘rkamli- gi-yu ixchamlshn bilan aloxida ajralib turadi. CHor Bakr majmualari hovlisining TiaK o‘rtasiga kelgandan keyin shimol tomonga karagan kishi- nish ko‘zi darrov Oyposhshooyim xazirasi peshtoqiga tushadi. Peshtoq poydevorining er sathi olti metr chuqurlikda joylashgan. Poydevorning er yuza qismi sariq xarsangtoshlar bilam olti qavat qilib terilgan. PTundan so‘ng obi g‘isht, obi g‘shit qo‘yishdan oldin sinj bilan xarsangtosh orasida qalipgina qilib qamishi ko‘fta tashlangan. Xaziraga ettita pil- lapoyadan yuqoriga ko‘tariladi. YUqorida ikkita ichma-ich qorixona mav- jud. Qorixonaning oldingisi bilan sharq tomon eshigidan asosiy sog‘ona- lar ko‘yilgan katta xaziraga kiriladi. Qabrlarning shimol, bosh kismida chiroqpoya o‘rnatilgan. U xozir juda nuragan. Fakat tarxi turibdi, xo- los. SHu turishida ham vaktida u juda go‘zal, chiroyli qilib yasalgan, degan fikrga borish mumkin. CHiroqpoya narb tomon yuzida koshnnkoriydap parcha qolgan. U rayhoniy rangda. Xaziraning asosiy jihozlari bir kishilik sotoialar. Peshtoq bezaklari-yu katibasi to‘g‘risida fikrimiz juda rangdor, Ieshtokning ikki yoi gomoniga parchinkoriy usuli bilan naqshi islimiy yasalgak. Neshtoqning katiba qismida esa Qur’oni Karim «Zumar» surasining ellik uchipchi oyati yozilgan (tarjimasnni «Qur’oni Karim» kitobidan iqtibos qildik): «Mening o‘z jonlariga qasd qilgan bandalarimga aytipg: Ollohning rahmat-marqamatidan noumid bo‘lmangiz. albatga, Olloh barcha gunohlarini mag‘firat qilur. Albatta, uning o‘zigi- na magfiratli, mshribondkr»,
Katiba oyatn atrofiga koshinoriy, parchinkoriy bilan guzal qilib, naqtn islimiy solingan. Ajablanarlisi shundaki, gullarning bus-butun ranga za’faroniy. SHunday sariklikki, qaragan kishinlng ko‘zidan beix tiyor yotn okadi. Xo‘sh, nega za’faroniy rang peshtoq borlig‘ida xukmron? Bu rang xazirada yoggan ayollar taqdirining peshtoqdagi mujlp aksidir, balkim. Hera bunday deysizmi? Sababi. xaznra qabrlarida yotgan ayollar takdirlari (agar ular xonzoda bo‘lsalar ham) mahzun edi¹⁵.
Misol tariqasida «Matlab ut-tolibin» kitobida keltirilgan bir faktii sizning e’tiboringazga havola qilamiz. Poshshooynm xazirasida xoki turbat bo‘lib yotganlardan biri Bibijon xonim bo‘ladi, U o‘ttiz eshga kirmay xazop bo‘lgan xon qizi. Bibijon xonim Jonibsk Sulton- ning qizi. Xoja Sa’d Abduxoji ismli o‘g‘liga Bibijon xonimni kelin qilib tushirgan edi. Abduhoji Bibijon xonimdan uch farzand ko‘rdi. Bpr qiz na ikki o‘g‘il. Birinchn o‘g‘li balog‘atga etmay nafot etdi. Bibijon xonim erta xazon bo‘lgan o‘g‘ln taqdiriga qanchalik kuymasin, uning keyingi xayoti bundam xam ayanchli ekanligini biz voqealar tafsiloti- dan bilib olamiz. Dy ni qarangki, Abduxoji Boqiy Muhammadxon dar- borida katta mansab egasi edi. Nima bo‘ldi-yu, qaynaka bilan kuyov o‘rta- sida ran o‘tadi. Annkrog‘i Abduxoji qaynakasini unchadik nazarga ilmay ko‘yadi Sababi, Abduxoji juda yosh, harb sirini mukammal bilgan, ab- jir xojazoda edi. Uning atrofida muxlislari juda ko‘p, xonga esa bu narsa uncha yoqmadi. Bundam juda xadiksiragan shohning Abduhoji bilan gapi qochdi. Jahl otiga mingan Bibijon xonimning akasi otasi Jonibek Sultonga buyurdi: «Ota, singlimni mol-mulki, bolalari bilam Abduxojining uyidan olib keling. Mening qarorim qat’iy. Ora Bibijop xonim xuzursha kelib o‘g‘lining muddaosiii aytdi. Ry mojaro- dan oldin xabari bo‘lgan Bibijon xonim yig‘lab otasidan o‘tinib so‘ra- dm: «Mening hayotimga aralashmanglar». Otasi qizining ahvolini tutpu- nib, kelgan yo‘liga qaytib ketdi. Buni epshtgan xon kagga akasiga shart qo‘ydi: ^Singlimni Xoja uyndan olib kelmasang kallang ketadi». Ikki o‘t orasida qolgan aka Bibijon xonim uyiga keldi. Ba unn bolalari bilan otasshshng uyiga olib ketdilar. Abduxojining mol-mulki esa xon tomonidan xatga olindi¹⁶. O‘rtaga Xoja Sa’dning o‘g‘idlari tushib, xon- dan Abduxoji gunohini kechirish va mol-mulkini kaytarib berillin so‘ra- dilar. Katta mavqega ega bo‘lgan Tojiddin Xasan bu achchiq mojaro urta- snga tushganidan keyin xon kahrdan tushdi.
Singlisini bolalari bilam Abduxojining uyiga qaytarib yubordi. Lenin, kaya cap Abduxoji tpashti- dap tushmagan edi. U xondam kasd olish va unta tajoiuz kilish ranni gutdi. Kuyovinish Xatti-harakatlaridan qattiq xafa bo‘lgan xon unn Bu- xoro shaxristomidan badarg‘a qilib yubordi va Xiidistonga surgun kilish farmonini berdi. Xindistoi tomov yo‘lga otlangap Abduxoji otining oyog‘iga ayoli Bibijon xonim uzini tashlab zor-zor ymgladi. Ammo, kdy- sar erini tanba kilish ostonasigacha keltirib bo‘lmadi. Xotin-bolalari- ni Buxoroda tashlab, Xlndistonga surgun kilingan Abduxoji boburiy- lar avlodidan bo‘lmish FHox Akbar darboriga bori b joylashib oldi, Taq- dirni qarapgki, oz fursat o‘tmay, u unchalik ayon bulmagan ayrim saba6- larga ko‘ra, olamdan ko‘z yumdi. Xoja vafotining xabari butun Buxoro- ga tarqaldi. Uch bolasn bilan beva qolgan Bibijon xonim ni kayttakasi Abduraximxoja o‘ziga nizsohlab oldi. Bunday nikohdan maqsad, msrosiy mol-mul kii n g bo‘linmasligidir. Opa yulda ko.tgan Bibijon xonim
Abduxojining akasi Abduraximxojadan qiz farzand ko‘rdi. Qizn tugil- gach, o‘zi ol fursat o‘tmay, noma’lum sabablarga ko‘ra, kazo tuzog‘iga oyoq qo‘ydi...
Xaziraga knrgan zaxoti kishining kuzi oddiy kora marmartoshga tusha- di. U shunchalik oddiyki... Dy Bibijon xonimnshi supa shaklidagi soyu- nasi. Ry erda Bibijon xonim va uniig Abduhojidan tug‘ilgan, yosh xazoy bo‘lgan qizi qo‘yilgan.
Bibijon xonim qabri u (liga qo‘yilgan marmar toshbitiklar tarjima- si: «Bu yorug daxma Ollox tomonidan kech prilgan taqvodor hamda sof, ezgulik niholi Bibijon xonim Jonibek Sulton qizi. Xijriy 1017 yilning Muharram al-axram shaxri (oyida) vafot etgan (1608 mil od v y YIl)j
Wopx: Bibijon xonimning ikkinchi zri Abduraximxojadan tug‘ilgan qizi Nodirmuxammadxoshshng keliii bo‘dgan. Keyinchalik uni Poshshabibi noma bilan ataganlar. Jumladaa, mazkur xazira ham uning nomida.
Poshitabibi kabridash toshlar qora rangda bo‘lib, yozuvlarn nastalik xatn bilan chiroyln qilib o‘yib ishlangan. Undagi marsnyalar fors gilnda yozilgan;
1. «Ox, az masturai sohibkaram».
Nzoh: «Ox, sohibkaram masturasi* iborasida marhumaning vafot yili yashirilgan.
'2. Ey, oy Poshshabibi bingi Abduraximxojai Jo‘yboriy (Ex, Poshsha- bibi binti Abdurahim Xojai Jo‘yboriy qizi).
3. CHun gulbongi ... Bishnavid.
Az eara bo‘stoni pur... (o‘qib bo‘lmadi. - S. H.).
Oqibat az firori mae nad i jo
Kard ohangi kox zori zamin.
On oliyai najodi oliykad. Iffatandesh, okibatoyim.
Onki payvasta monadi ismat
Dosht az fayzi ma’dumash...
Tarjimasi: Bu olamdan poklik farishtasi juda yosh ketdi. CHunki u o‘lim qushi xabarini eshitib, yaxshi bo‘stondan ketdi. Okibat shu bo‘ldnki, somondsk sariqlik (i-am-oqibat) uni er ostita olib ketdi. U juda yuqori martabali, boshkalarga juda marhamatli, andshnali, oqibatli ayol edi. U hamisha poklik bilan payvasta edi. Ana shu poklikning fayzidan u xamita bahravar edi.
Dahmalardagi uchta toshda yozuv yo‘q. Sog‘onaning kniga tegishliligi yozilmagan. To‘rtshgchi marmartoshda ikki miera marsiya she’ri mavjud:
J oni shiri ni maniy
Dilki zi jon ishrintar.
YAna bir toshda tubandagi mazmunda (fors tali da) marsiyaxat mavjud: ■«Bu, afsus, ko‘xna dunyodan xojalar podpgosi, xush tabiat to‘satdan sabr- bardosh saroyida l oy va tishtdan yasalgan tepalikka aylanib qoldi. Ollox taolo huzuriga uchib ketdi. Zaminda sarxush yurma. Oyoiing ostida ajib insonlar yotibdilar, Gy duiyoda bizlardan oldin ko‘plab kishi l ar yashardi. Ular xam ketdi. Ko‘z yumib...
Oyog‘ing ostida yuzlab xollar bor. Kumilgan- lar yuzlarida edi u».