Kirish I bob chor bakr majmui ba undagi dahma, xaziralar tarixi

Tarjimasi:

1. 
   Poshsho oyim Maryam iffatli ayol edi.
   
2. 
   U SHerg‘ozixon qizi.
   
3. 
   Davlat quyonsh « Kosim iqlimi Buxor» burjida so‘ndi (o‘lgan kupi yashirilgan).
   
4. 
   U borlik dunyosida baland baxt soxibi edi.
   
5. 
   15 kunlik oy uning kuyoshdek yuzshshng g‘ulomi edi.
   
6. 
   U aklining kamolndai kungli pok edi.
   
7. 
   Dod, usha oylar sardori dastidanki, baxtdan tuda taxtidan tu prok ostita soldi.
   
8. 
   U oliynasabni tuproq bilan bitta qildi.
   
9. 
   Falakdati botaetgan oy kabi juda erga ketdi.
   
10. 
    Uning sok qon tomiri qabr toshidan yul topdi.
    
11. 
    Uning davlatining nishoii xirad chiroti edi.
    
12. 
    Saltanat ahlsha yo‘l kursatuvchi. oddiy fukaroga xanrxox edi. Vafotn tarixi «nodshoh» so‘zida yashiringan.
    
13. 
    Tarax: Rabbi-ul-avval oyining 20-sanasida.
    
14. 
    Iffashaiox oleha dorulfanodan dorulbaqoga utib ketdi (1170 xij. yilda).
    
15. 
    Vafotn tarixi (Sulaymon xamiyat PTerg‘ozixon).
    
16. 
    Davron mulki hazrapshng xislati bilan Latifabonu' xonim bibi binti ... (dizn).
    

Savod tugiladi: nega CHor Bakr majmui shu kunga kadar eson-omon etib keldi-yu, Xaramsaroydan atigi HpiiM chala devor ham dolgami yo‘q? Aytish urnnliki, Xdramsaroy er osti poydevori unchalik chu dur, kalin va keng emas ekan, Keyin, bino bog‘ urtagida joylashgan. Turli sutorshilar uning tezda so`rab kelishiga sabab bo‘lgan⁹. Qarovsiz qolib, kulab kettan Haramsaroy binosi joyi va chorbog‘larini er l i aholi o‘zlashtiryb, o‘rniga uy-joy qilgan, Uiy erda ya na 5 ta dabr borligi uchun bino poydevori dismi o‘zlashtirilmay dolgan. Ayni kun da ham u srga dabriston deb karalyapti.

II BOB DAXMA - GO‘RXONALAR

2.1. XAZIRA BA DAHMALAR
Qadamjoyning umumiy maydoni 40 gektar. Qabristoi dismi esa 12 gektarlik kenglikni tashkil etadi. Lbu Bakr Sa’d vafotidan oldin nakf erlari — Sumitan bakridagi bog‘ida jasadini quyishni vasiyat qilib, bashorat kilgan ekanki, «jannatning etti eshigi bo‘lib, egginchisi ana shu erdan ochiladi». Xoja Sa’d xazira, daxmasinint kiraverish epshgi chap tomonida trex panjarali marmar belgi xam bor,
«Jannatning ettinchi eshigi shu erdan ochi lad i* aqidasiga ko‘ra boshqa xojalar xam uning Iiiy^r erdagi vakf maidoilaridan qisman sotib olib, anlod-ajdodi uchun go‘rxonalar kurib, zshngini maxfiy saqlaganlar. SHunta ko‘ra mazkur qabristonda podshox avlodlari, xojalarning ahli ayoli, ugil- nevaralari oldindan tayyorlangan daxma - go‘rxonalarda ko‘yilgan¹⁰.
«Dahma» so‘ziga «G‘iyos ul-lug‘ot» kitobida «Dahma — on tagxona, ki kuffori A’jam murdagonro dar on nigoh medoshtanu» (ya’ni. «Dahma tagxonadirki, kuffori Ajam mulki ahli o‘liklarni unda saqlardi- lar»), deb sharx beriladi.
Xazira «xazon» so‘zidan kelib chiqdan, xazonien ma’noeida, ya’ni xazon bo‘lganlar, vafot atganlar maskani mazmuniga ega. YAna bir shakli «xazira» xobidagon (ya’ni, abadiy uyquga ketganlar uyi) shakliga rost keladi.
COFOHA
Sog‘ona — soron so‘z tarkibining shahobchasi. «chuqurlik» degani. Qabr fors tilidan kelib qo‘shilgan so‘z. «Farhangi zaboni tojiki» lug‘atida «Joeki murdaro dar on go‘r mekunand» (ulik ko‘madigai asosiy joy) deb Ma¹KiyMOT berilgan. Xaziralarda qabr, ayrimlari sog‘ona, ba’zilarida zsa dahma usulidan foydalanganlar.
SA’DULLA XO JA XAZIRASI
Bu xazira xonakoxdan japub tomonda joylashgan, Old ko‘rshshshi juda kurkam. Kiraverish darvozasnning ikkn yon tomonida uchtadai oltita hujra qurilgan. Bu xujralar chillaxona vazifaeini ham o‘tagai. SHunga ko‘ra u «chillaxonai ravshand» sirasiga kiradi. Eshiklari 1986 yilgi ta’mlrda yangidan yasalgan. O‘zinshtg zptiklari darvoza bilan bir rangda bo‘lib, gujum yonochidan kilingan. YUzi kubbakoriy, kandakoriy bnlan bezatilgan. Xaziraga kirshi darvozasi ikki tabaqali, yon tom oni bezakli, ai’anaviy usti yoliq yarim ushturgardanlar" bilam bezatilgan. Ushturgardanlar ichi- da esa osma sharafalar mavjud. Xazira ichkarisida sog‘ona hamda qabrlar bor. Bu — asosiy jnhoz hisoblanadi. Ichkarn qism, shark tomonda, ssda- ra usulidagi ayvoy, uniig orka tomoni xaziraning umumiy dsvori bilan nhotalangan. Tom qismi ikkkta gumbaz bilan bezatilgan. Gumbazlar juda oddiy, yuzida koshinkoriy belgilari ko‘rinmaydi, obi g‘ishtdan bezak si fatida foydalanilgan. Ichkari ayvonni shartli ravishda yoegi tilovagxo na deb aytish o‘rinli. CHunki, Sa’dulla Xoja xazirasida Qur’ondan tilovat kilib turuvchi qorilarni vaqf erlari daromadidan moddiy ji- hatdan ta’minlab turgan. Ertalab aeondan to kun bot tunga kadar ikkita kori tilovatda bo‘lgan. Xazira mchidagi kabrlar soni 110 ta. Ayrim sog‘onalardan ikkinchi marta foydalanganlar¹¹. Ikkita supa shaklidagi sogona- da toshbitiklar mavjud. Ammo, bitiklarni o‘qish qiyinchilik tug‘dirdi. Yillar shamoli, jala-yomg‘irlar tosh yozuvlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qo‘ymagan, Toshbitiklar fors tklida, oyatlar esa arab tilida aynan kuchi rib bzilgan. Kiraverish eltigi ro‘iarasidagi sog‘ona otochi atrofida yozuv- lar bor, ular yomon saklashan. Arab yozuvida «Ollox kechirimli, raxmdil» so‘zlari bor. Ikkita qabrda tosh bitikli sog‘ona yozuvlari xoznrgacha saq- l a ni 6 qolgan,
Biripchi qabrdagi toshbitik tarjimasi (fors tilidan);

1. 
   Bu ezguli1a
2. 
   YAxshilik gultoji pokaza, sof Nurchuchuk poshsha.
   
3. 
   Eshpn Sulton hojn Dodxon qizi.
   
4. 
   Uning asl nasabi xazrat Maxdumi A’zamgacha sgib boradn.
   
5. 
   YUkori martabali onasi tomonidan esa...
   
6. 
   Eshon Sa’dulla Xoja Jo‘yboriy qizi Olixa Gavxarbonu Sultonim,
   

Mazkur toshbitikdan ma’lum buladiki, kdbrga Nurchuchuk poshsha ko‘yil- gap. U Gavxarbonu Sultonim qizi. Sa’dulla Xoja Jo‘yboriyning qiz temoy nevarasi, ota tomonidan esa Maxdumi A’zam avlodiga tegishli. Demak, Sa’dulla Xoja Jo‘yboriy Gavxarbonu ismli kizini kasta bobosi- ning Piri Maxdumi A’zam Kosoniy chevaralariga nikohlab bergan. Undan Nurchuchuk poshsha tug‘ilgan.
Ikkinchi kabrdagi toshbitik tarjimasi (fors tilidan):

1. 
   O hoji, mening kabrim yonidap o‘tsang duoyi fotiha o‘qi.
   
2. 
   Menppg nasl-nasabim ajoyib Xdydardan kslib chiqqan (Ali ibni Tolib lakabi
   

— S. X ) ■

3. 
   Mening sunp’i durdonampi er ostita ko‘mdilar.
   
4. 
   Uning o‘lim sanasini bilmok mayli tug‘ilsa.
   

b. Tubandagi so‘zlarda mujassam: «Maxtumi A’zam naslining durdona si
mening suyunchim».
Mazkur qabrda bitilgan marsiya (O‘lim haqida she’r):

1. 
   Olam munavvardir soning shon-shuxrating chirog‘idam.
   
2. 
   Senish fazilatingdan yorug‘dir xona.
   
3. 
   (Olam) fazilatlarish g‘aroyibligidan ko‘rkamdir,
   
4. 
   ...falokat yo‘q ular egalariga.
   
5. 
   «Jannatga»...
   
6. 
   ...xur edi.
   
7. 
   Vafoti tarixini bilmoqchi bo‘lsang «baxtli yulduz» so‘zidap «sin» xarfini olib tashlang (Sitorai baxt — S.D. ).
   

ITfapx: «Sitorai baxt» iborasidan «S» olib tashlansa «Itorai baxt* iborasi 1856 yilgsh beradi. Marxum 1858 yili vafot etgan.
Sa’dulla Xoja xazirasining to‘rt tomoni dekor bilan o‘ralgan. Pesh- toq katibaekda bezak bor, yozuv yo‘k.
Bu xazira xonaqohning shundoq ro‘narasida, maydonchadan sharq tomon- da joylashgan. Pengtoki unchalik muxtasham emas. Ixchamgina ikki tabaka- li dariozasi gujum yogochidan qilingan. Supalan ikkita hujraga kirila- di. Ichkari qismda tilovat qiluvchilar uchun joy, ikki gomoni ochik ayvon. Xazirashshg jixozlari — kabrlar, marmar toshlari yo‘q. SHu sa- babli bu xazirada kimlar dafn etilganligini aniqlash nmkoniyati bo‘lma- dn. Kiravsrish eshigining chap tomonida Axmadi Taxtabozi Jo‘yboriy matfani²³ mavjud, Marhumning vasiyatiga ko‘ra, jasadini xaairalan tash qariga ko‘mganlar. Raxmatli: Har o‘tgan-ketgan xaqimga duoyi fotiha o‘kisin», degan ekan¹².
NASRIDDIN XOJA XAZIRASI
Bu xazira Madrasa, masjid, xonaqox ro‘parasidagi oraliq maydonshshg sharq tomoiida joylashgan. Uning yonida katta chilonjiyda bor. Kirave- rish eshigining ikki tomonida uchtadan oltita hujra mavjud. Uchta xuj- raning eshigi tashqarsha, kolgan uchtasining eshigi xazira ichkarisiga ochiladi. Oldi ayvonli. Tashqari hujralar chillaxonai ravshand. Ichkari xujralar ham chillaxonai torik, ham tilovatxona vazifasini o‘tagan. Xaeira jihozlari yakka kabrlar bo‘lib, ulardan ikkitasida bitiklar yozilgan. Qabrlar supali. Sog‘ona shaklida, ustida oq marmartosh qo‘yil gan, Marmartoshning to‘rt tomoni yozuvsiz, faqat yuqori qismi yarim xav- zaklar bilan sharafa usulida bezati.chgai. Toshning ust qismi yuzasida nastaliq yozuvida chiroyli qilib «Takvodorlar gultoji iffatli Zebo Vohidabonu Sultonim — Eshon Hacp ad-din hoji qizi. Vafoti 1233 (1812) yil* so‘zlari yozilgan. Nasriddin Xoja xazirasining shark tomonida yana ikkita mozor mavjud. Uning birinchisi erkak, ikkinchisi ayol kishiga taalluqli. Ayol qabri bosh tomonida ta’ziya she’r yoki oyat matnn uchramaydi. Fakat ustki kismida lo‘nda qilib «Ushbu sog‘ona Soliha Bonu Sultonimga tegishli. Eshon Abd al-Vakil Xoja al-Husayn qizi» so‘zlari bitilgan. Ikkinchi sog‘ona atrofiga ko‘yilgan yog‘och yuzasida quyidagi so‘zlar bitilgan: «Epyun Abd al-Voxdd Xoji mozori. Vafoti 1294 hijriy yil».
ABDUAZIZ XOJA XAZIRASI
Xaziraga kirish eshigi yon tomonida bittadan hujra mavjud, poydevo- ri unchalik katta emas. SHu sababli maqbara peshtoki nisbatan nast kuril- gan. Darvozasi gujum yog‘ochidan qilingan. YUzi kandakorii qilingan. Obiy usulidagi xavzaklar darvoza yuza qismiping bszaklari hisoblanadi. Ichkari ayvon tilovat J^rHyH qurilgan bo‘lishi mumkin. Qabrlar ustida mar- martosh bitiklar yo‘q. Bo‘lgan bo‘lishi ham mumkin. Ular è o‘g‘irlab ketil- gan, yo boshqa qabrlar uchun ikkinchi marta ishlatilgan, Biz unchaligini bilmadik. Narshaxiy aytganday: «YAna Xudo bilimdonrokdir*. Xazira- nmmg to‘rt Tomina dekor bilan o‘ralgan, usti ochik.
ATOULLO XOJA XAZIRASI
Atoullo Xoja xazirasi boshka xaziralardan xashamatdorligi bilan ajralib turadi. Poydevori srdan olti kanat sarg‘ish xarsanttosh bilan terilgan. So‘shra sinj qo‘yilgan. Sinj gujum yog‘ochmdan. YOg‘ochdan oldin qamish kesmalari to‘shalgani shundoq bilinib turibdi. Peshtok yuza kismi bezakli, sharafan avezon, ichkari zsa yarim havzaklar bilan oroishlangan. Ichkariga oltita pillapoyadan yuqoriga ko‘tarilali, Ikki pallali darvo- zasi juda mustahkam gujum yog‘ochidan kilingan. Darvoea yuzi gulmexi kadimiylar bilan bezalgan* Ichkarida chillaxonai rashians (tilonatxona vazifasini o‘tagan). Darvozadan shundoq ichkarida to‘rtta marmartosh turibdi. Atrofi bezakli, usti yuza kismida yozuvlar yo‘q. Bundan ko‘rinadi- ki, marmargoshlardan yo ikkinchi marta foydalanilgan, yo uning yozuvlari emirilib ketgan. Darvoza bilan qabrlar oralig‘ida shartli ravishda qo‘yil- gan devordal ichkarida oltita marmartosh mavjud. Ular oltita supali sotoy a ustava qo‘yilgan. Sogonalar atrofi qora marmar bo‘laklari bilan mustahkamlangan. Xaziraning to‘rt tomoni baland dsvor bilan o‘ralgan, usti yomki emas. Devorshshg yuza qismn chiroyli qilib koshinkoriy kilpn tan. Mni kunda undan nishona uchramaydi. Goshbitiklar ma’lumotlariga qarab, bu kabrlar taqvodor asllar abadiy maskani deb hisoblash mumkin.