14. Fenol oksidlanganda, dastlab gidroxinon, so‘ngra benzoxinon hosil bo‘ladi:
15. Fenоllarda ОH guruhidagi vodorod atоmi harakatchan, ammо ОH guruhining o’zi inertdir. Fenоllarning хlоrangidridlar (yoki angidridlar) ta’sirida efirlarini оlish birmuncha mushkul, kislоtalar bilan esa oddiy sharoitda reaksiya umuman sоdir bo’lmaydi (spirtlardagi eterifikatsiya reaksiyasiga sоlishtiring). Asoslar (masalan, piridin) ishtirokida esa bu reaksiya oson ketadi:
Fenоllarning murakkab efirlari Lyuis kislоtalari ishtirоkida qizdirilganda Fris qayta guruhlanishiga uchraydi. Past harоratdagi reaksiyalarda para-atsilfenоllar, yuqоri harоratda оrtо-atsilfenоllar (termоdinamik barqarоr) unumi yuqоri bo’ladi.
Fris qayta guruhlanishi UB-nur ta’sirida radikal meхanizmda katalizatоr ishtirоkisiz ham sоdir bo’ladi (Fris fоtоqayta guruhlanishi).
Fenоllar alkillоvchi reagentlar ta’sirida alkilfenоllarni hоsil qiladi. O’zMU organik kimyo kafedrasida professor A.R. Abdurasuleva rahbarligida tsikloalkil- va benzilfenollarni yuqori unum bilan olish usullari ishlab chiqilgan bo’lib, ular ishlab chiqarishga va o’quv jarayoniga joriy qilingan. Fenоllar elektrоfil almashinish reaksiyalariga juda faоl bo’lganligi sababli kislоtali eritmalarda aldegidlar bilan o’zarо ta’sirlashadi. Arzоn va keng ishlatiladigan fenоlfоrmaldegid smоlalar (bakelit) оlish shu reaksiyalarga asоslangan (Lederer-Manasse reaksiyasi). Reaksiya ishqоriy eritmalarda ham sоdir bo’ladi:
I.3 Olinishi va ishlatilishi Olinish usullari. Fenol va uning gomologlari toshko’mir smolasining 180-2300C qaynaydigan bo’lagidan va izopropil benzoldan olinadi.ajratib olinadi. Fenollarni sintez yordamida olishning bir necha usullari ishlab chiqilgan.
1. Aromatik sulfokislota tuzlarini o’yuvchi ishqorlar bilan qo’shib qizdirilganda fenollar hosil bo’ladi:
Bu usul yaqin yillargacha sanoatda keng qo’llanilgan. Ishqor sifatida o’yuvchi kaliydan foydalanilganda yaxshi natijalar olinadi.
Fenolning hosil bo’lish unumi sulfolash uchun olingan benzolga nisbatan 60-70% ni tashkil etadi. Jarayonni avtoklavda yoki oddiy reaktorlarda olib borish mumkin. Bunda qo’shimcha mahsulot sifatida rezotsin (I), florogyulsin (II) va n,n-dioksidifenil (III) hosil bo’ladi:
I II III
Natriy fenolyatdan fenol unga suv va CO2 ta’sir ettirib olinadi.
2. Sanoatda fenol xlorbenzolni katalizator (mis tuzlari) ishtirokida o'yuvchi natriy eritmasi ta’sirida gidrolizlab olinadi.
Benzol halqasi bilan bevosita bog’langan xlor qo’zg’aluvchan bo’lganligi sababli, bu jarayonni o’yuvchi natriyning 8%-li eritmasi yordamida 250-3000C va 200 atm (2.10Pa) bosim ostida olib boriladi. Katalizator sifatida mis metalidan foydalaniladi.
3. Izopropilbenzol (kumol) oksidlanib, so’ngra konsentralgan sulfat kislota ta’sirida parchalanganda fenol va atseton hosil bo’ladi:
Bu jarayonning mexanizmini quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
4. Fenol va uning gomologlarini birlamchi aromatik aminlardan diazobirikmalar orqali hosil qilish mumkin:
5. Fenollarni aromatik karbon kislotalarni oksidlovchilar ishtirokida dekarboksillab hosil qilish mumkin:
Bu jarayonda oraliq modda sifatida salitsil kislota hosil bo’lishligi aniqlangan.
6. Fenolning gomologlari fenolni bir atomli spirtlar bilan katalizatorlar ishtirokida alkillab olinadi. Bunda alkil fenollar bilan (C-alkillash mahsuloti) birga fenolning oddiy efirlari (o-alkillash mahsuloti) ham hosil bo’ladi:
Sanoat ehtiyojlari uchun fenol toshko‘mir smolasidan olinadi. Fenolning ma’lum miqdori benzoldan quyidagi sxema bo‘yicha sintetik usulda ham olinadi: C6H6 ® C6H5Cl ® C6H5OH.
Ishlatilishi.
Fenol ko‘p mikroorganizmlarni o‘ldiradigan modda. Tibbiyotda uning 3—5% li eritmasi (karbol kislota) dezinfeksiya vositasi sifatida ishlatiladi. Ko‘pgina plastmassa va polimerlar olishda xomashyo hisoblanadi. Fenol asosida olingan preparat fenolftalein laboratoriyada indikator sifatida, tibbiyotda esa ichni yumshatuvchi (surgi) dori sifatida ishlatiladi. Bulardan tashqari fenol dorivor moddalar, fotografik ochiltiruvchilar va bo‘yoqlar ishlab chiqarishda va dezinfeksiyalovchi vosita (kuchli antiseptik) sifatida qo‘llanadi. Juda ko‘p miqdorda fenoplastlar ishlab chiqarishga sarflanadi. Ko‘plab sanoat chiqindilari tarkibidagi fenol atrof-muhitga katta zarar ko‘rsatadi. Suv va havoni fenol bilan ifloslanishini oldini olish uchun chiqindisiz texnologiyalar qo‘llanadi: fenol tutuvchi gazlar katalitik oksidlanadi, oqava suvlari ozon bilan ishlanadi, fenolni erituvchilar bilan ajratib olinadi. Fenoldagi fenil radikalini gidroksil gruppadagi elektronlarni o‘ziga tortishi natijasida vodorod bo‘shashishi hisobiga fenolning kislotalilik xossasini kuchaytiradi. Fenоl hоsilalari tabiatda keng tarqalgan. Masalan, timоl antiseptik bo’lib, parfyumeriyada ishlatiladi. Evgenоl turli efir mоylari [masalan, chinnigul (гвоздика) mоyi] tarkibiga kiradi:
Fenol tuzilishini aniqlashning bir necha qator usullari mavjud. Ulardan biri moddaning elektromagnitik nurlanishiga ta’siri orqali uning tuzilishini va tarkibini tekshirishimiz mumkin. Zamonaviy kimyo tehnologiyalarida moddalarning sifat va miqdoriy tarkibi tekshiriladi. Ulardan biri ularning spektrlari orqali tuzilishini tekshirish. Maxsus asboblar orqali olingan moddaning spektrida uning yutilish chiziqlariga qarab modda tarkibi va tuzilishi o’rganiladi. Quyida biz fenolning proton magnit rezonansi orqali olingan spektrlarini ko’rib chiqamiz.
Agar fenolning og’ir suv bilan aralashmasi spektri olinsa, vodorod atomlarining ko’plab spektrlari yo’qoladi. Chunki, vodorod atomlar o’rniga deyteriy atomlar qatnashib u o’zining alohida yutilish chiziqlarini chizadi. Moddaning tozalik darajasi uning spektrini aniqroq olshga yordam beradi. Oldingi olingan spektrdan sezilarli darajada farq qiladi. Chunki fenol tarkibidagi vodorod atomlarining yutilish chiziqlari alohida bo’lib ko’rinadi:
