Kirish. Grammatika haqida tushuncha. Morfologiya, so`z tarkibi. O`zak va negiz

17-MAVZU: GRAMMATIKANING O`RGANISH OBOYEKTI.

Reja:

1. 
   Kirish. Grammatika haqida tushuncha.
   
2. 
   Morfologiya, so`z tarkibi. O`zak va negiz.
   
3. 
   So`zlarni turkumlarga ajratish.
   
4. 
   Sintaksis. So`z birikmasi va gap.
   
5. 
   Grammatik ma`nolarni ifodalash usullari:
   
   1. 
      affiksasiya
      
   2. 
      yordamchi so`zlar
      
   3. 
      so`z tartibi
      
   4. 
      suppletivizm
      
   5. 
      takror
      
   6. 
      fleksiya
      
6. 
   Mustahkamlash uchun savollar.
   
7. 
   Tayanch iboralar.
   
8. 
   Adabiyotlar.
   

Grammatika tilshunoslikning muhim bir qismi bo`lib, biror tilning grammatik ko`rinishini o`rganadi. Grammatika asli yunoncha bo`lib, “yozish sanoati” ma`nosini anglatadi. Tilning grammatik qurilishi o`z birliklari va kategoriyalariga ega. Grammatika 2 qismdan iborat: Morfologiya va sintaksis.

Grammatika quyidagi turlarga bo`linadi:

1. 
   Umumiy grammatika.
   

1. 
   Falsafiy grammatika.
   
2. 
   Tarixiy grammatika.
   
3. 
   qiyosiy grammatika.
   
4. 
   Tasviriy grammatika.
   
5. 
   Chog`ishtirma grammatika.
   
6. 
   Transformasion grammatika.
   

Dunyodagi barcha tillar mustahil ma`noli so`zlarning strukturasi jihatidan 2 katta guruhga bo`linadi. Bu gurg`uo`dagi tillarda so`zlarni o`zak, negizlarga ajratishda ma`lum farqllar bor. I gurg`uo`dagi tillar Osiyo va Afrikada yashovchi xalqlarning tillari, turkiy tillar, ugor-fin tillarida qo`shimchalar o`zak yoki negizga to`ridan-to`ri qo`sqiladil.

2-Gurg`uo`dagi tillar Hind-Yevropa tillari o`om-som tillari, ingliz-nemis va arab tillarida grammatika ma`noni ifodalash jarayonida qo`shimchalar o`zak yoki negizga singib ketadi.

Hzak negiz bilan qo`shimchalarning bunday birikib ketishi flektiv tillarga xosdir (Fleksiya lot. erib ketish).

So`z sostavi. So`zning tub ma`nosi o`zak yoki negiz orqali anglasqiladil. Ma`lumki, so`zlar tuzilishiga ko`ra tub va yasama bo`ladi. So`zlarning boshqa ma`noli qismlarga bo`linmaydigan qismi o`zak deb ataladi.

Hzak yangi so`z yasalishi uchun asos bo`ladi. So`zning negizi esa har bir tilga xos yasovchi affikslarning qo`sqilishidan hosil bo`ladi. Odatda, so`zning tarkibi sostavi ma`noli qismlarga bo`linadi. So`zning ma`noli qismi morfema deyiladi. Morfemalar o`zak morfema, affiksal morfema kabi 2 turga bo`linadi.

Hzakka nisbatan qo`llanishi o`rniga qarab affikslar prefiks, postfiks va infikslarga bo`linadi. Bularning umumiy nomi affiks deyiladi. So`zdan so`z qo`shilsa, suffiks so`zdan oldin qo`sqiladil, prefiks, infiks Hind-Yevropa tillariga xos bo`lib, o`zak ichida qo`sqiladil. Masalan, vici - yengdim, vinco - yengaman infiks bo`lib, o`.k. zamonni ifodalaydi.

Xullas, hozirgi vaqtda tilshunoslikda morfemika, so`z yasalishi morfologiyadan ajratib alohida hodisa deb haralmohda.