Kirish. Fanning mohiyati, maqsadi va vazifalari

Kooperatsiya 
jarayonida konsern, konsorsium, xo’jalik assotsiatsiyasi kabi 
tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu 
tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz. 

---

O’zbekiston Respublikasida kooperatsiya jismoniy va yuridik shaxslarning 
iqtisodiy hamda ijtimoiy faoliyatining turli sohalarida umumiy maqsadlarga 
erishish uchun tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan, mulkning shirkat (jamoa) 
shakliga asoslangan ixtiyoriy birlashmalaridan (kooperativlardan) iborat. 
Yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan, jamoa mulki huquqi asosida o’ziga 
qarashli mulkka egalik qiladigan, undan foydalanadigan va uni tasarruf etadigan 
mustaqil xo’jalik yurituvchi subyekt kooperativ hisoblanadi. Yer va boshqa tabiy 
boyliklar kooperativlarga foydalanish uchun beriladi. 
Konsern
umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo’shma 
faoliyatda ishtirok etish bilan bog῾liq bo’lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks 
ettiradi. 
Konsern- ishlab chiqarish diversifikatsiyasi asosida tarkib topadigan yirik, 
ko’p tarmoqli koproratsiya. Ular asta-sekin sanoat monopoliyasining yetakchi 
shakliga aylanadi. 
Konsorsium
korxona va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik 
kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag῾ni birgalikda 
joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. 
Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi.
Konsorsum
- (shirkat, uyushma)- korxonalarning vaqtincha tashkil etilgan 
birlashmalari, ular odatda moliyaviy ishlar yuzasidan tashkil etiladi. Unda davlat, 
banklar, moliyaviy muassasalar, yirik firmalar ishtirok etadi. 
Xo’jalik assotsiatsiyasi
jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o’zaro 
hamkorlik yuritish maqsadida ko’ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda 
birlashuvga kiruvchi subyektlar o’z mustaqilligini saqlab qoladilar. 
Korporatsiyalar
umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish 
maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy subyekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi 
shaxslar yig῾indisini tavsiflaydi. Ko’pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) 
jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. 
Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va 
moliya-sanoat guruhlari ko’rinishida amalga oshiriladi. 

---

Ishlab chiqarish sohasidagi 
kartellar 
ishlab chiqarish masalalari, narxlar, 
tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo’yicha kelishuvga 
asoslanib faoliyat yuritadi. 
Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda 
kooperatsiya asosida birlashadilar. 
Sindikat – 
tijorat faoliyatini (ta῾minot, sotish, narxning paydo bo’lishi) 
hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi 
korxonalar huquqiy hamda xo’jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. 
Trestlar
yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning 
tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini 
yo’qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. 
Xoldinglar
ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va 
muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor 
ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini 
ifodalaydi.