Kirish derivatsiya

Derivatsiya (so‘z yasalishi, hosil bo‘lishi) tilshunoslikning alohida bo‘limi. U derivatsiya hodisasi, uning diaxron va sinxron turi, so‘z yasash, hosil bo‘lish usuli kabi masala bilan shug‘ullanadi. Derivatsiya so‘z yasalishiga: ([ishchi], [ishla], [kitobxon]) o‘rganadi.
So‘z yasalishi – sof nutqiy hodisa, nutqiy jarayon. U derivatsiyaning asosiy qismini tashkil etadi. Biroq uning lisoniy asosi bor. Shu sababli lison va nutqqa birday daxldor.
So‘z yasalishi lingvistik termin sifatida ikki ma’noli:
a) so‘z yasash jarayoni atamasi;
b) ushbu jarayonni o‘rganuvchi soha.
So‘z yasash deganda qanday usul bilan bo‘lsa-da, yangi so‘z hosil qilish tushunilavermaydi. Masalan, so‘z yangi ma’no kasb etishi natijasida yangi so‘z paydo bo‘lishi mumkin. Deylik, [ishbilarmon] so‘zi yangi ma’no kasb etdi. Biroq bu yerda yangi so‘z yasalishi yo‘q.. Demak, so‘z yasalishi, yasama va yangi ma’no kasb etgan so‘zlarning leksemalashuvi hodisasini farqlash lozim.
Derivatsiya ham til taraqqiyoti natijasida tarixiylik va zamonaviylikka daxldor bo‘ladi. Shu boisdan tarixiy va sinxron derivatsiyani farqlash lozim.
2.4. Tarixiy va sinxron derivatsiya.
Hozirgi derivatsiyada yasama so‘z bilan derivatsion (so‘z yasash) qolip orasida aloqa mavjud bo‘lib, qolipning shakliy va mazmuniy tomoni hosila so‘zda o‘z izini qoldirgan bo‘ladi. [Kitobchi] yasama so‘zida [ot+chi=ot bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti] qolipidagi tenglik alomatining chap (shakliy) va o‘ng (mazmuniy) tomoni izlari yaqqol ko‘rinib turibdi.
Tarixiy derivatsiyada yasama so‘zning shakli va ma’nosiga mos qolip mavjud bo‘lmaydi. Bu maxsus tekshirish natijasida aniqlanadi. Masalan, [qishloq], [ovloq] so‘zlarining ma’nosini ularning tashkil etuvchilari va derivatsion qolipi asosida chiqarib bo‘lmaydi. Chunki ular tarixiy yasalmalardir. [Qorovul], [yasovul], [silliq] so‘zida ham shu hol kuzatiladi.