Kirish bolalar nutqini o’stirishda ijtimoiy omillar

II BOB Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirish

2.1 Ilk yoshdagi bolalarda nutqini rivojlantirishning o’ziga xos jihatlari

Nutqni rivojlantirishning aqliy jarayonlarining xususiyatlari Bolaning yoshga bog'liq anatomik va fiziologik xususiyatlarini aniqlaydinutqning aqliy o'ziga xosligi. So'zning mazmunini zaif tushunish yoki to'liq anglamaslikka olib keladiso'zning fonemik tarkibini yomon tahlil qilish va shuning uchun kambag'allargatalaffuz qilish. Yosh bola aniq nasl berish zarurligini tushunmaydiovozli nutq, uni tinglang, shuning uchun uni tez-tez o'zgartiradi, o'tkazib yuboradi, o'zgartiradiyoki so'zlar va iboralarni o'zgartiradi. Ammo o'rtada, ayniqsa katta guruhda,bolalar allaqachon nutqning ovozli tomoniga tanqidiy munosabatda bo'lishni boshlaydilar: ular o'zlarida va o'rtoqlarida talaffuz xatolarini sezadilar, ularni engishga harakat qiladilar. BOLALAR UChUN VOQEALARNI RIVOJLANTIRIShNING XARAKTERISTIKASIPRESCHOOL YOSH Hayotning to'rtinchi yili To'rtinchi yil oxiriga kelib, bolaning so'z boyligi taxminan 1500-2000 ga etadi so'zlar. Lug'at sifat jihatidan tobora xilma-xil bo'lib bormoqda. Bu yoshdagi bolalar nutqida ot va fe'llardan tashqari, nutqning boshqa qismlari tobora ko'proq uchraydi: olmoshlar, so'zlar, raqamlar paydo bo'ladi (bir ikki), ko’rsatuvchi sifatlarmavhum belgilar va narsalarning xususiyatlari (sovuq, issiq, qattiq, yaxshi, yomon).Bola rasmiy so'zlardan (predlog, uyushmalar) kengroq foydalanishni boshlaydi. Oxirigachayillar davomida u ko'pincha nutqida egalik olmoshlarini ishlatadi (meniki, sizning) egalik sifatlar (dadastul onaningkubok). Ammo va hozirmustaqil nutq, bola hali bunday kollektiv otlarni ishlatmaydi, qanday kiyim-kechak, sabzavotlar, mevalar, mebellar.U faqat aniq narsalar, narsalar ro'yxatini keltiradi: "Buko'ylak (palto, pomidor, bodring) Ammo ba'zida, mavzuning nomini bilmagan holda, bolaumumlashtiruvchi so'zlardan foydalanadi: "Men daraxtni ko'rdim" (va yo'q) qayinyoki qarag'ay)"Bu gul" (o'rniga.) romashkayoki karahindiba). Ushbu yoshdagi bolada mavjud bo'lgan faol so'z boyligi,unga boshqalar bilan erkin muloqot qilish imkoniyatini beradi. Ammo ko'pincha u boshdan kechiradibirovning nutqining mazmunini etkazish, ertak, hikoyani takrorlash, o'zi ishtirok etgan voqeani etkazish zarur bo'lganda, so'z boyligining etishmasligi va qashshoqligidan kelib chiqadigan qiyinchiliklar. chaqaloq ko'pincha noaniqliklar qiladi. Yangi so'zlarni o'rganish jarayonida bola shunchaki eslay olmaydi, u allaqachon boshlanadi ularning tovush tomonlarini tushunish, mavzu o'rtasida yaqinroq aloqani o'rnatishga harakat qilishva uni ifodalovchi so'z bilan, ba'zi bir narsalarning nomlarini tanib olishga intiladi. harakat, ya'ni bolaning so'z boyligiga asoslangan munosabati bor. U tez-tezo'z ona tillarida bo'lmagan so'zlarni ishlatishni boshlaydilar (ular spatula bilan qazishadi, ya'niu emas, balki "qazish" elka pichog'i). Hayotning beshinchi yili Faol so'z boyligini ko'paytirish (yil oxiriga qadar 2500 dan 3000 tagacha) bolaga o'z fikrlarini yanada aniqroq qurish, fikrlarni aniqroq ifoda etish imkoniyatini beradi. Bu yoshdagi bolalarning nutqida sifatlar tobora ko'proq paydo bo'lib, ular ob'ektlarning belgilari va xususiyatlarini ko'rsatishda foydalaniladi, vaqtincha va mekansal munosabatlarni aks ettiradi (rangni aniqlashda bola asosiy ranglarga qo'shimcha ravishda qo'shimcha chaqiradi - ko'k to'q to'q sariq rang) egalik sifatlar paydo bo'la boshlaydi (tulki)dumquyonkulba). Borgan sari, bola so'zlarni, shaxsiy olmoshlarni ishlatadi (ikkinchisi ko'pincha mavzu rolini o'ynaydi), murakkab predloglar (ostidan, haqida)va boshq.); paydo bo'ladijamoaviy otlar (idishlar, kiyimlar, mebellar, sabzavotlar, mevalar),ammo, oxirgi bola hali ham juda kam iste'mol qilinadi. To'rt yoshli bola o'z bayonotlarini quyidagicha shakllantiradi ikki yoki uch yoki undan ko'p oddiy oddiy jumlalar, murakkab vaoldingi asrga qaraganda murakkab jumlalarni ko'proq ishlatadi;) raqsga tushadi, lekin hali ham kam.
Lug'atni boyitish va kengaytirish nafaqat otlar, balki ob'ektlarni belgilash, ularning xususiyatlari va sifatlari, lekin alohida qismlarning nomlari tufayli,batafsil ob'ektlar, fe'llar, shuningdek bolalar keng boshlanadigan qo'shimchalar va old qo'shimchalar iste'mol qilmoq Ko'pincha, kollektiv otlar bolaning nutqida paydo bo'ladi,narsalarning holatini, xususiyatlarini, holatini bildiruvchi sifatlar. Bir yil davomida lug'at 1000-1200 so'zga ko'payadi (ammo oldingi yoshga nisbatan), ammo ma'lum bir davr uchun o'rganilgan so'zlarning aniq sonini aniqlash juda qiyin. Oltinchi yil oxiriga kelib, bola jamoaviy otlarni aniqroq farqlaydi, masalan, nafaqat so'zni chaqiradi hayvonammo bu shuningdek tulki, ayiqni ham ko'rsatishi mumkin.bo'ri yovvoyi hayvonlar, sigir, ot, mushuk uy hayvonlari. Bolalar nutqida mavhum otlarni, shuningdek, sifatlar, fe'llarni ishlatadilar. Dan ko'p so'zlar passiv fond faol lug'atga o'tadi. Lug'atning sezilarli darajada kengayishiga qaramay, bola hali ham so'zlardan erkin foydalanishdan uzoqdir. Yaxshi test va to'liq lug'at bilimining ko'rsatkichibolalarning qarama-qarshi so'zlarni (antonimlarni) tanlash qobiliyati - zarur (kirish- chiqish)sifatlar (yaxshi - yomon)advollar (tez- sekin)fe'llar (deydi)-jim);otlarga sifatlar tanlang (Qanday yomg'ir bo'lishi mumkin?- Sovuq, kuchli, qo'ziqorin, sayoz, qisqa muddatli),fe'llarga qo'shimchalar (Bola qanday aytishi mumkin? - tez, yaxshi, sekin, aniq, jim, baland ovozdava hokazo.); ma'no yaqin bo'lgan so'zlar - sinonimlar (yurish- yurmoq, sur'at, pog'ona, tempva boshq.). Bolalarga bunday vazifalarni taklif qilish, ularning so'z boyligi hali ham mavjudligiga ishonch hosil qilish osonsifatlar, so'zlar, fe'llar va ma'noga yaqin so'zlarga etarlicha boy emas, ular kam sonli va har doim ham muvaffaqiyatli bo'la olmaydi. Bola so'zga investitsiya qilganda, ertaklarni qayta o'qiyotganda so'zlarni ishlatishda xatolar bo'lishi mumkin noto'g'ri qiymat. Bolalar hikoyalarida ba'zida foydalanishdagi noaniqliklar kuzatiladiconjunctions, old qo'shimchalar (masalan, old qo'shimchaning o'rniga) orasidaso'zlar ishlatiladi o'rta).
Uzluksiz ta’limining dastlabki bo’g’inini maktabgacha ta’lim tashkil etadi va bu bosqich keyingi ta’lim turlariga bola ongiga dastlabki bilimlarni beruvchi “fundament” vazifasini bajaradi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov  shunday deydi: “ Ko’p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, inson umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan”. Shu jixatdan ushbu ta’lim bosqichidagi muammolarni o’z vaqtida aniqlash va bartaraf yetish xar bir pedagoglarga muhim vazifa yuklaydi.                Sog’lom bolani tarbiyalash masalasiga  yurtimizda asosiy e’tibor qaratilgan bo’lib, bir necha yil nomlari  ona va bolani ularni har tamonlama himoya qilishga, rivojlantirishga yo’naltirilgan bo’lib,  uning yorqin misoli sifatida 2014- yilni “Sog’lom bola yili”  deb nomlanishidan ham anglash mumkin. Sog’lom bolani tarkib toptirish  juda ko’p omillarga bog’liq bo’lib, bolaning kamolot mezonlaridan biri uni psixikasini har tamonlama rivojlantirishdir. Bolaning psixik taraqqiyoti unda sezgi, idrok, diqqat, xotira, nutq, hayol va tafakkurning rivojlanishi  bilan uzviy bog’liq. Bolaning ruhiy kamolotining ko’p jihatlari nutq bilan bog’liq ravishda rivojlanadi. Chunki, bola muloqotga kirishishi ya’ni tengdoshlari va kattalar bilan bo’ladigan muloqotlari jarayonida juda ko’plab ma’lumotlarga ega bo’ladi va o’zining ruhiyatini keyingi rivojlanish bosqichiga ko’tarib boradi.  Shuning uchun, bola hayotining dastlabki birinchi oyidan tarbiya faqat uni parvarish qilish bilan chegaralanmasligi kerak. Bolaning ilk yosh davridan eshitish qobiliyatini tarbiyalash, shuningdek, bolaning emosional sohasi – jilmayish, kulish, va ovoz tonini uyg’otish lozim. Bularning xammasi birgalikda nutqining rivojlantirishga xizmat qiladi.   Bolalarda nutq faoliyatining rivoji o’zgalar nutqini oqilona idrok qilish va tushunish imkonini yaratadi, shaxslararo muomila ko’lamini yanada kengaytiradi. Shu jihatni hisobga olib maktabgacha ta’lim muassasalarining pedagoglariga qo’yiladigan  asosiy talablardan biri ularning ijodkor bo’lishlari, zamonaviy texnalogiyalardan unumli foydalana olgan holda bolalar nutqini rivojlantirishga o’z hissalarini qo’shishlari shuning bilan birgalikda  o’z kasbini yaxshi ko’rish, bolalar bilan ishlash, metodikasini ham chuqur o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Bu jarayon bolalarning bilishga  bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Bolalarni sevish pedagogning mehnatini jozibali va yengil qiladi. Tarbiyachining bolalarga munosabatida tarbiyalanuvchi shaxsiga hurmat, unga talabchanlik bilan qarash  talab etilsa, bu munosabat bolada pedagogga nisbatan ishonchni uyg’otadi, tarbiyachiga esa bolalarga chinakam ma’naviy murabbiy bo’lishga imkon beradi.