Kirish Asosiy qism: Mahmud Qoshg’ariy haqida ma’lumot

Mahmud Qoshg’ariy haqida ma’lumot
Mahmud Qoshg'ariy (to'liq ismi-Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Qoshg'ariy)-XI asrda yashagan turkiy tilshunos olim. Otasi Muhammad, Issiqko'l sohilidagi Barsxon shahrining amiri edi. Keyinchalik u Xitoyning Qashqar shahriga ko'chib o'tadi, u yerda 1029 yilda o'g'li Mahmud tug'ilgan. Mahmud Qoshg'ariy hayoti haqida juda kam narsa ma'lum. Ammo ma'lumki, Qoraxoniylar sulolasiga mansub bo'lish Mahmudga o'z ona shahrida, keyinchalik Buxoro, Samarqand, Nishopur va Bag'dodda o'qish imkoniyatini bergan. Mahmud Qoshg'ariy bolaligidan turli tillarga, ayniqsa turkiy qabilalarning tillari, folklor va etnografiyasiga juda qiziqardi. Shuning uchun ham u uzoq safarlari davomida tashrif buyurgan shahar va qishloqlar haqidagi taassurotlarini, turli urf -odatlar, afsonalar, maqollar va tarixiy hikoyalarni hamda turkiy qabilalar tillari va lahjalari haqidagi ma'lumotlarni jamlagan. Manbalarga ko'ra, Janubi-G'arbiy Osiyoning bir qancha shaharlarida bo'lgan Mahmud Koshg'ariy bir necha yil Bag'dodda yashab, arab tili va adabiyotining eng nozik xususiyatlarini o'rgangan. Biroq, turkiy tillarning xususiyatlarini o'rganish maqsadida, olim bir necha yillar davomida "Rimdan Mochinga" - O'rta yer dengizi va Qora dengizdan Xitoygacha sayohat qilib, turli qabilalar yashaydigan erlar, shahar va qishloqlarni ziyorat qilgan.
Bu haqda Qoshg'ariy shunday yozgan: «Men uzoq yillar turklar, turkmanlar, o'g'uzlar, chigillar, yagmallar, qirg'izlarning shaharlari, qishloqlari va yaylovlarida sayohat qildim va lug'atlarni yig'dim. Men so'zning xususiyatlarini o'rganib, aniqladim. Men buni tilni bilmaganim uchun emas, balki bu qabilalar tillarining ma'nosi va shaklini hamda ular orasidagi kichik farqlarni aniqlash uchun qildim. Qabilalar tillari butunlay yuragimda. "
Bir qator turkiy tillar bilan birga, Mahmud Qoshg‘ariy arab va fors tillarini ham bilgan. Ehtimol, ta’limni Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bog‘dodda davom ettirgan, u yerlarda olim uzoq vaqt yashagan, kitobi uchun zaruriy ma’lumotlar to‘plagan. U vaqtlar saljuqlarga tegishli Bog‘dodda bo‘lgan vaqti Qoshg‘ariyda kitobning g‘oyasi paydo bo‘ladi, unga ko‘ra, turkiy xalqlar hayotining ko‘p qirralari, fikrlashi, odatlari, jo‘g‘rofiy joylanishi va eng avvalo, tili ta’riflanishi joiz bo‘lgan.