Кириш 3 I боб. Экологик терминлар тадқИҚининг назарий асослари

misspend нотўғри фойдаланмоқ
misapply суистеъмол қилмоқ
Micro– кичик деган маънони билдиради. Байналмилал префикс, у ўзбек тилида ҳам ишлатилади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
microsoom микроорганизм
microenvironment микромуҳит
microclimate микроиқлим
micropollution микроифлослик
Over – префикси рус тилидаги пере – приставкасига мос келади. У устки ҳаракат, йўқотиш, ошиб ўтиш устида туриш ва ҳаддан зиёд деган маъноларни англатади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
overdo ҳолдан тоймоқ
overpopulation аҳолининг зич жойлашиши
overflow сув тошқини
overwash ювиш
overfatigue киришиб кетилган
Over – префикси Under – префиксига қарама қарши маъно билдиради.
Under – нинг асосий маъноси паст, пастда, пастга кабилардир.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Underground ер ости
Undersoil тупроқ ости
Underwater сув ости
Circum – префикси инглиз тилида ёнида турган ёки айланма ҳаракат маъноларини сифат, от, феъллар кўринишида ифодалашга ёрдам беради.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Circumambient
circumambiency атроф муҳит
circumfluous сув билан қопланган
circumterraneous ер билан қопланган
Anti– қарши, қарама қарши маъноларида қўлланилади ва маҳсулдор ҳамда байналмилал сўз ясовчи қўшимча ҳисобланади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
antibiotic антибиотик
anticyclone антициклон
anthelion қуёшга қарши
anticenter марказга қарши
antipole қарши қутб
Inter – орасида, аро, ўзаро – байналмилал қўшимча ҳисобланади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Interaction ўзаро таъсир
Intercontinental континентлараро
Interchange ўзаро алмашмоқ
Sub – энг маҳсулдор префикс. Рус тилидаги под – приставкасига тўғри келади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Subsoil тупроқ ости
Subaqua сув ости
Suburban шаҳар яқинидаги
sub fluvial сув ости
subterraneous ер ости
En – “кириш, қўшилиш” маъноларида эколексемаларини ясашда хизмат қилади.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Englobe ютмоқ
Envenom заҳарламоқ
Enkindle ёқиб юбормоқ
Up - , under - , ва over – каби маъноларга эга бўлсада, маҳсулдор эмас.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
upstream тепага оқим
upland тоғ тепаси
Super – энг маҳсулдор префикс бўлиб, эколексикада “кўп, юқорида” каби маъноларни билдиради.
Инглиз тилида Ўзбек тилида
Supermarine сув ости
superglacial муз ости
Суффиксация энг қадимий сўз ясаш усулларидан бири ҳисобланади. Эколексиканинг барча қиёсланаётган тиллардаги намуналарининг асосий қисми шу усулда ясалган. Ўзбек ва инглиз тилларида суффиксал эколексемалар икки типда ясалади: 1) бир суффикс ёрдамида (моносуффиксал); 2) икки суффикс ёрдамида (бисуффиксал). Инглиз тилида -er, -age, -ion, -ation, -fication, -ness, -ment, -ty, -ity, -ant каби суффикслар экосўзлар ясашда иштирок этади.
Агглютинатив тиллардаги эколексемалар таркибига кўра синтетик ва аналитик сўзларга бўлинади. Бир ўзакли ва суффиксал сўзлар синтетик тил бирликлари тоифасига киради. Бир ўзакли, яъни туб сўзларда сўз ясовчи қўшимчалар бўлмайди: осмон, сув. Бундай сўзлар барча тилларда у қадар кўп эмас. Туб сўзларга тарихан суффикслар ёрдамида ясалган, аммо таркибидаги суффикс аҳамиятини йўқотганлиги сабабли ҳозирги кунга келиб ўзакли туб сўзларга айланиб қолган сўзлар ҳам киради. Шунинг учун ҳам улар фақат этимологик жиҳатидан ясама сўзлар, уларнинг таркибидаги суффикслар эса ўлик ҳисобланади.
Флектив ва агглютинатив тилларда ўзак морфема ўзига ҳам префикс, ҳам суффиксни қўша олади. Ўзак морфеманинг сўз ясовчи морфема билан қўшилиши натижасида лексемалар ҳосил бўлади¹. Бу ҳолат барча тилларга хос бўлгани учун бундай ясама сўзларнинг типологик мезонларини аниқласа бўлади. Барча тилларда экосўзлар бир лексема ёки бир неча лексемалардан иборат бўлиши мумкин. Лексемалар суффикслар ёки префиксларнинг ёки ҳар иккаласининг ҳам ўзакка қўшилишидан ҳосил қилиниши мумкин. Инглиз ва ўзбек тилларида ўзак морфемага икки суффикс қўшилиши натижасида ҳам янги сўзлар ҳосил қилинади. Балиқ – чи – лик - fish – er – ing,
Инглиз, рус, ўзбек тилида айрим экосўзлар бир неча аффиксни ўз ичига олган бўлиши мумкин.
Демак, аффикслар сони ҳам типология категорияси бўла олади. Шунга кўра барча тиллардаги ясама сўзларни уч мезон бўйича турларини аниқлаш мумкин:

1. 
   бир лексемали эканлигига;
   
2. 
   аффиксал морфеманинг ўзак морфемага нисбатан вазиятига – суффикс, префикс, постфикс, инфикс, конфиксга кўра;
   
3. 
   ўзак морфема қўшиб олиши мумкин бўлган аффиксал морфемалар сонига кўра.
   

Ҳар бир тилда аффикс ўзакка ҳар бир тил учун ўзига хос бўлган морфология қоидаларига биноан қўшилади. Сўз ясаш нуқтаи назаридан олиб қараганда, янги сўз ҳосил бўлишида унинг семантикаси сўз ясаш жараёнининг таъсирида ўзгаришига ва унинг қайси сўз туркумига ўтиб қолиши ёки ўтмай қолишига қараб бир неча хил сўз ясаш муносабатлари фарқланади:

1. 
   сўзнинг семантикаси ўзгармайди, балки унинг бир сўз туркумига алоқадорлиги ўзгаради: to liquidate – йўқ қилмоқ феъл; liquidation – йўқ қилиш- , инглиз тилида – от, ўзбек тилида ҳаракат номи;
   
2. 
   ҳам семантика, ҳам сўз туркуми ўзгаради: to extinguish – йўқ қилмоқ- extinguished – ўчган- ;
   
3. 
   семантика ўзгарса ҳам, сўз туркумига доир алоқадорлиги сақланиб қолади: