Кино ва телевидениеда монтаж

31
. 
Montajning 10 ta tamoyillarining barchasi rejissyorlar, 
operatorlar va montajchilar maxoratining bor yo‘g‘i bir 
qisminigina qamrab olgan. Biroq bu bilimlarsiz, bu tamoyillarni 
yaxshi o‘zlashtirmasdan turib kinoda yoki televidenieda biror-bir 
film yoki ko‘rsatuvni to‘g‘ri tasvirga olish yoki sifatli montaj 
qilishning imkoni yo‘q. 
Nazorat savollari: 
1. Montajning o‘ninchi tamoyili bo‘yicha montaj qanday qoidalar 
asosida bajariladi? 
2. Kadrda harakatlanayotgan asosiy massa harakat yo‘nalishi 
bo‘yicha montaj montajning 3 va 5-tamoyillari bilan qanday 
bog‘liq? 
31
Ken Dancyger. The Technique of Film and Video Editing: History, Theory, and Practice.2007. 
41-b.

---

139
II-BOB. MONTAJNING BADIIY SHAKLLARI 
 
 
Mazkur bob montajning badiiy shakllariga bag‘ishlangan. 
Unda o‘quvchi montajning badiiy shakllari va tasviriy ifoda 
vositasi sifatidagi imkoniyatlarini, montaj soxasida zamonaviy 
jaxon kino san’atida erishilgan yutuqlar, yaratilgan yangicha 
uslublar, kinematografiya va televidenie sohasida montajdan 
badiiy ifoda vositasi sifatidagi o‘rni bilan yaqindan tanishadilar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

140
2.1. Izchil montaj va parallel montaj 
Izchil montaj
Montajning bu turi eng sodda va eng ko‘p tarqalganidir. 
Televizion ko‘rsatuv yoki filmning mazmuni va voqeasi 
tomoshabin uchun harakat va vaqt jihatdan hech qanday 
uzilishlarsiz bir tekisda rivojlanib boruvchi montaj usuli davomli 
yoki izchil montaj deb ataladi. 
Bu ta’rif ekran ijodining barcha turlari, janrlariga hox u 
badiiy film, xujjatli film, televizion ko‘rsatuv yoki o‘quv filmi 
bo‘lsin birdek daxldor. 
Yashil eman dengiz bo‘yida; 
Oltin zanjir eman bo‘ynida; 
Olim mushuk kecha va kunduz 
Zanjir bo‘ylab yuradi xanuz; 
O‘ngga yursa – qo‘shiq boshlaydi, 
Chapga yursa – ertak so‘zlaydi. 
 
Pushkin hamma narsani juda oddiy ifodalagan. 
1). Dengiz bo‘yida, sohilda bir tup eman bor. 
2). Bu emanga oltin zanjir bog‘langan. 
3). Zanjirning uchiga esa mushuk bog‘langan. 
4). Mushuk u yoqdan bu yoqqa yuradi. 
5). O‘ngga yursa qo‘shiq kuylaydi. 
6). Chap tomonga yursa ertak aytishni boshlaydi. 
Bu hikoyani ekran uchun quyidagi tartibda tasvirga olish 
mumkin. Bu ketma-ketlikda birinchi o‘rinda dengiz sohiliga yaqin 
turgan eman daraxtining murakkab statik tasviri olinadi. Bu olis 
plan bo‘ladi. Voqeaning qolgan qismini bunday olis planda 
ko‘rsatib berishning iloji yo‘q. Chunki hamma narsa juda kichik 
bo‘lib ko‘rinadi va tomoshabin ularni ko‘rishi va tushunib olishi 
qiyin bo‘lardi.
Bizning tasviriy ketma-ketlikda (A.S.Pushkinning adabiy 
ssenariysiga muvofiq) ikkinchi o‘rinda eman daraxtining bir qismi 
tasvirga olinadi. Lekin bu kadr (montajning to‘qqizinchi 
tamoyiliga asosan) tasvirga olish nuqtasi o‘zgarilgan holda 
tasvirga olinadi. Emanning qalin shoxiga zanjir bog‘langan. 

---

141
Diqqat qiling, ikkinchi kadrda o‘z aksini topgan eman 
daraxtining shoxi, birinchi kadrda (olis planda) ko‘ringan 
daraxtning bir qismi sifatida tomoshabinlar tomonidan osonlik 
bilan idrok etiladi. 
Bu vaziyatda, birinchi kadrda uch oddiy unsurlardan, ya’ni 
dengizning bir qismi, sohil, eman va yana “nimadir”dan iborat 
murakkab obraz o‘z aksini topgan. Bu “nimadir” haqida biz 
tomoshabinga sekin asta ma’lumot berib borishimiz lozim. Bu 
yerda, garchi juda jo‘n va primitiv bo‘lsada tomoshabinda 
hikoyaga nisbatan qiziqishni yanada ortishiga sabab bo‘ladigan 
intriga yashiringan. 
Tomoshabinlar o‘zida murakkab obrazni ifoda etgan 
ikkinchi kadrni (eman daraxtining bir qismi va zanjirning bir 
uchini) ko‘rdi va bu zanjirning boshqa uchi qayerda ekanligi va u 
yerda nima borligi bilan qiziqib qoldi. Biz ham tomoshabinlarning 
bu qiziquvchanligini qondirish uchun tasviriy ketma-ketlikka 
uchinchi kadrni montaj qilamiz va zanjirga bog‘langan mushukni 
ko‘rsatamiz. Shu payt mushuk o‘rnidan turib, o‘ng tomonga yurib 
qo‘shiq kuylaydi. Mushuk harakatlana boshlaydi va biz ham uni 
kadrda maydonida tutib turish uchun panorama qilamiz. 
Filmimiz qahramoni (mushuk) birinchi harakatni amalga 
oshirdi, keyin ikkinchi, undan keyin uchinchi harakatni bajardi, 
ya’ni u avval o‘rnidan turdi, keyin yurdi va nihoyat qo‘shiq 
kuyladi. Ekranda uch xil harakat obrazi o‘z aksini topdi. Kadr 
bo‘lsa faqat bitta. Mushukning harakatlarini fonning harakatsiz 
obrazi bilan taqqoslash orqali harakat obrazlarining kadr ichi 
montaji yaratildi. 
Lekin biz mushukning ertagini oxirigacha eshitishni 
istamaymiz. Bu juda uzoq vaqtni talab etadi. Bizning vazifamiz 
aniq, ya’ni A.S.Pushkinning “ssenariysiga” amal qilish. Biz 
keyingi voqeaga, navbatdagi kadrga o‘tishimiz uchun harakatni 
uzishimiz kerak, lekin uni shunday qilishimiz kerakki, 
tomoshabin bir kadrdan boshqasiga o‘tganimizni, juda qisqa vaqt 
ichida ro‘y bergan bu uzilishni sezmay qolishi kerak.
Bu holatlar uchun kinematograf perebivka (chalg‘itish) 
usulini ixtiro qilgan (bu haqda keyin batafsilroq). Chalg‘ituvchi 
(perebivka) kadri uchun yangi ob’ekt aks etgan yangi kadrni 
suratga olish kerak va albatta bu kadrda asosiy tasvirga 

---

142
olinayotgan ob’ekt bo‘lmasligi kerak. 
Bizning vaziyatda bu Mushuk va biz chalg‘ituvchi kadrni 
tasvirga tushirayotganimizda shu joydagi istalgan narsani tasvirga 
olishimiz 
mumkin, lekin Mushukni emas. Bu, 
masalan 
Mushukning bo‘yniga bog‘langan oltin zanjirning bir qismi, 
dengizning chayqalishi, eman daraxti, uning shohidagi qushlar 
bo‘lishi mumkin. Bu yo‘l bilan biz vaqtni qisqartirish 
maqsadimizga erisha olamiz. Mushuk bir qo‘shiqni kuylay 
boshlaydi va siz yangi kadr, yangi 
ob’ektni ko‘rasiz, ya’ni zanjirni. 
Zanjir 
toshlar 
uzra 
sudralib 
jiringlaydi. 
Uning 
harakati 
to‘xtashi 
bilan 
biz 
yana 
Mushukning kadriga qaytishimish 
mumkin. 
Montajning 
birinchi 
tamoyiliga amal qilishimiz zarur. 
Aynan 
bir 
ob’ektni, 
ya’ni 
mushukni 
tasvirga 
olayotganimizda 
uning 
o‘zn 
tomonga yurib qo‘shiq kuylashini 
va shu zaxotiyoq keyingi kadrda 
uning chap tomonga yurib ertak 
aytishini 
ko‘rsatib 
berishimiz 
noto‘g‘ri bo‘ladi. To‘g‘ri yo‘l 
tutish uchun Mushukning o‘ng 
tomonga yurib qo‘shiq aytishini, 
uni aytib tugatishi va ana undan 
keyin chapga o‘girilganini suratga 
olishimiz zarur bo‘ladi. Mana 
shundan 
keyingina 
bir 
uning 
chapga 
yurib 
ertak 
aytishini 
ko‘rsatishimiz mumkin. Bunga esa, 
yuqorida aytganimizdek, bizning 
vaqtimiz yo‘q. Shunday ekan, 
Mushukning bu ikki harakati aks 
etgan 
kadrlarning 
o‘rtasiga 
chalg‘ituvchi kadr qo‘yish bilan bu masalani yechamiz. 

---

143
Chalg‘ituvchi kadr ketma-ketlikka montaj qilinganidan so‘ng 
tomoshabinda “Mushuk ekranda yo‘q paytida o‘z yo‘nalishini 
o‘zgartirdi” degan fikrga keladi. Biz beshinchi kadrda 
Mushukning hikoya aytayotganini tasvirga tushiramiz. Ana endi 
biz “adabiy ssenariy”da yozilgan har bir narsani tasvirga oldik 
deb ayta olamiz (85-rasm). Biz izchil montaj shartlariga to‘liq 
amal qildik va asar voqeasini tartibli ketma-ketlikda, izchil 
ravishda to‘liq yoritib berdik. Bu ketma-ketlikdagi har bir kadr 
o‘zidan oldingi kadrda aks etgan elementlarni yoki ularning bir 
qismini o‘zida aks ettirdi: ikkinchi kadrda – bu eman daraxtining 
bir qismi edi, uchinchi kadrda – bu zanjir edi, to‘rtinchida ham 
zanjir, beshinchi kadrda ham zanjir va Mushukning o‘zi. Har bir 
kadrdan kadrga o‘tishda biz tomoshabinga bundan oldingi kadrda 
aks etgan “eski” ob’ektni tanib olish imkoniyatini berdik. 
Siz o‘zaro solishtirish orqali A.S.Pushkin asaridagi voqea 
bilan biz tuzgan raskadrovka orasidagi farqni topishingiz mumkin. 
Adabiyotda ikkita va hatto undan ortiq alohida-alohida 
harakatlarni ham bir paytning o‘zida so‘zlar orqali ifoda etish 
mumkin, lekin ekran san’atida bunday “usul”ni qo‘llash mumkin 
emas. Ekran san’ati har bir harakatni, voqeani birma-bir ko‘rsatib 
berishni, kadrdan kadrga o‘tishda sekin-astalik bilan, ob’ektning 
harakatlarida hech qanday sakrashlar va uzilishlarsiz o‘tishni 
talab etadi. Bu shartni bajarish uchun biz ham raskadrovkada 
“perebivka”dan foydalandik – to‘rtinchi kadr.