Kinematografiya

Kino rivojida adabiyotning ta`siri 
Kino o„z taraqqiyotining boshlaridanoq adabiyotga murojaat qiladi va adabiy 
asarlarni ekranlashtiradi. Ekranlashtirish esa kinoga “o„z qaddini tiklab oyoqqa turib 
1
X.Boltaboev “Fitrat va san‟at nazariyasi”. Gazetasi. “O„zbekiston adabiyoti va san‟ati gazetasi”, 1998 y.23 x. 
2
Eyzenshteyn. Tanlangan asarlar.T 5, 55,96 bet 

---

olish” imkoniyatini beradi. Adabiyotning barcha tasvir, ifoda vositalaridan kino 
hikoya qilish san‟atini, inson xarakterini ochib berishni, uning janr boyligini o„ziga 
meros qilib oldi. Barcha turdagi kinofilmlarda adabiyot ma‟lum darajada tadbiq 
etilganligini ko„ramiz. Masalan, hujjatli kinodagi diktor o„qiyotgan matn, uning 
uslubini faqat film syujeti belgilab berib qolmasdan, adabiyotning tarkibiy qismi 
hisoblangan gazeta va jurnal publitsistikasining ta‟siri ham bordir. 
Kino va teatr 
Kino dunyoga kelgan paytda filmni teatrga qiyos qilib “suratga olingan 
spektakl”, “plyonkadagi teatr” va shunga o„xshash ko„pgina iboralar, fikrlar paydo 
bo„lgan edi. Garchi bu ta‟riflar mohiyat nuqtai nazaridan xato hisoblansa-da, shunga 
qaramasdan ularda badiiy filmning teatrga yaqinligi to„g„ri ochib berilgan edi. 
Agar biron bir spektakl suratga olinadigan, ya‟ni plyonkaga tushiriladigan 
bo„lsa, u o„ziga xos barcha hususiyatlari bilan spektaklligicha qolaveradi. Bu bilan u 
filmga aylanib qolmaydi, chunki film boshqacha prinsiplar (tamoyillar), qonunlar, 
vositalar asosida yaratiladi. Lekin badiiy film inson obrazini yaratishda aktyorlik 
san‟ati vosita orqali, teatrning boy tajribasini o„ziga singdirib olgan. Shuning uchun 
ham dastlabki kinoaktyorlar teatrdan tanlab olingan. Keyinchalik ham ko„pgina milliy 
kinematograflarda teatr aktyorlari filmlarda qatnashganlar va hozir ham qatnashib 
kelmoqdalar. 
Kino hali ovozsiz bo„lgan dastlabki paytlarda (1895-1928) aktyor ijrolari
qisman bo„lsa ham teatrni eslatib turgan. Bu yaqqol ko„zga tashlanib turuvchi grim, 
kuchli mimika, ifodali plastikalarda namoyon bo„lgan. 
Shuningdek kino mizansahnani tashkil etish, har bir kadrdga yorug„lik berish 
san‟atini teatrdan o„rgangan. Teatrdan kinoga obraz yaratishda muhim elementlardan 
hisoblangan dekoratsiya, liboslar, grim ham kirib kelgan. Dastlabki paytlarda kino 
mizansahnasi teatr mizansahnasidan deyarli kam farq qilardi, chunki filmlar 
pavilonlarda suratga olingani uchun shunday bo„lardi. Dekoratsiya san‟ati garchi 
teatrdan kirib kelgan bo„lsa ham, lekin kinoda u o„zining farqli tomonlari bilan ajralib 
turadi. Masalan, filmda surati chizilgan deraza bilan cheklanish mumkin emas. Deraza 
tabiiy bo„lishi lozim, aks holda kadrlar mazmuni qalbaki bo„lib qoladi. 

---

Kino bilan teatr biri ikkinchisiga yaqin bo„lgan san‟at bo„lsa ham, ular bir-
biridan ancha farq qiladi. Lekin ular doimiy ravishda ijodiy hamkorlikda bo„ladi. 
Teatr aktyorlari kinoga (u “tilga kirgan” vaqtda) so„z san‟atini olib kirdilar. Kinodagi 
nutq madaniyati, albatta teatr ta‟sirini o„zida aks ettiradi, chunki teatrda so„z 
qahramon tavsifining asosiy vositasi hisoblanadi. Vaqt o„tishi bilan kino san‟at 
sifatida kamolotga erishgach, uning o„zi ham teatrga ta‟sir o„tkaza boshladi. Bu 
batamom tushunarli narsa, chunki bu har ikkala san‟at badiiy madaniyat tizimida 
o„zaro bir-biri bilan mustahkam bog„liqdir.