|
Bosimning ta'siri.
Muvozanatdagi sistemaning bosimi oshirilsa, muvozanat xajm kamayadigan
ya'ni molekulal
ar kam hosil bo’ladigan reaksiya tomonga siljiydi. Masalan,
ammiak siyetazi reaksiyasida ishtirok etayotgan gazlar nisbati 1:3:2 dan iborat
yoki 3H
2
+ N
2
= 2NH
3
ya'ni 4 xajm dastlabki gazlardan ikki xajm maxsulot xosil
buladi. Binobarin, bosim oshirilganda muvozanat NH
3
hosil bo’lish reaksiyasi
tomonga siljiydi.
Agar tenglamaning chap va o’ng tomonidagi molekulalar soni teng bulsa
bosimning uzgarishi kimyoviy muvozanatga ta'sir etmaydi. Masalan:
CO
2
+ H
2
= CO + H
2
O
reaksiyasining muvozanati bosim uzgarganida uzgarmay koladi.
Le-Shatelye prinsipi gomogen sistemalargagina kullanib kolmay,
geterogen sistemada uchun xam tadbik yotiladi. Masalan, SO2 ning kaytarilish
reaksiyasi:
C + CO
2
= 2CO -172 kJ
Keltirilgan kimyoviy sistemada kattik (uglerod) va gaz (CO va CO
2
)
fazalar aralashmasi ishtirok etyapti. Demak sistema geterogen. Le-Shatelye
prinsipiga kura: a) temperaturaning kutarilishi muvozanatni CO ortishi tomonga
siljitadi, chunki CO
2
kaytarilishi ekzotermik prosessdir. b) temperaturani
pasaytirsak, muvozanat chap tomonga siljiydi; v) bosimni oshirish muvozanatni
xajm kamayadigan reaksiya ya'ni CO
2
xosil bulishi tomonga siljitadi, chunki
chap tomonda gazsimon moddadan bir molekula, ung tomonda esa CO
molekulasidan ikki molekula mavjuddir. Bu reaksiya muvozanatining matematik
ifodasi kuyidagi kurinishga ega:
]
[
]
[
2
2
CO
CO
K
ya'ni
muvozanat
fakat
gazsimon
moddalarning
nisbatlariga
(konsentrasiyalariga) boglik.
Geterogen sistemada gazsimon moddalarning molekulalar soni
uzgarmasa bosim reaksiya muvozanatiga ta'sir etmaydi. Masalan,
MnO+CO = Mn+CO
2
ning muvozanati bosim uzgarishi bilan uzgarmaydi.
Yuq
ori (1000°, 10000°) temperaturalarda kimyoviy reaksiya tezligi
shunchalik katta buladiki, amalda ularni aniklab bulmaydi. Bunda moddalar
dissosilanishini kuchayishidan tashkari, juda murakkab moddalar xosil buladi va
ularning konsentrasiyasi temperatura kutarilishi bilan ortadi. Masalan, V
2
O
5
buglarida V
4
O
10
, V
4
O
8
, V
4
O
12
kabi moddalar xosil buladi.
Temperatura kancha yukori bulsa elementlar shuncha uziga xos
bulmagan oksidlanish darajalarini namoyon etadi. Bunga sabab yukori
temperaturadagi buglar xosil bulishida tuyinmagan valentli radikallarning ishtirok
etishidir. Masalan, suv bugida 2000° da H
2
, O
2
, OH
-,
H
+
va O
2-
bundan yukori
temperaturada esa, ionlanish maxsulotlari ON
-,
N
+
va O
2-
lar buladi.
Bosimni oshirish gazlarning dissosilanish darajasini kamaytiradi.
Masalan, 300000 atmosfera bosimda vod
orod metall strukturasiga ega bo’ladi.
Kimyoviy muvozanat holatiga temperatura, bosim va ishtirok etuvchi
moddalar
konsen
tratsiyasining ta’sirini o’rganihga asoslanib kimyoviy
jarayonlardan yaxshi unum olish uchun qanday sharoit yaratish kerakligini
aniqlash mumkin. Agar ixtiyorimizdagi reaksiya hajmi kamaysa va issiqlik
yutilsa, bunday jarayonda reaksiya unumi maksimal bo’lishi uchun uni yuqori
temperature va bosimlarda olib borishga to’g’ri keladi.
Agar jarayon issiqlik chiqarish va hajmning kichiklashuvi bilan borsa,
unda jarayondan yuqori unum olish uchun mumkin qadar past temperature va
yuqori bosimdan foydalaniladi. Nihoyat, ayni jarayonni qanday sharoitda olib
borish masalasini uzil-
kesil hal qilishda reaksiya tezligiga ta’sir etadigan
faktorlarni ham nazarda tutishga to’g’ri keladi. Masalan, ammiak sintezi:
3H
2
+ N
2
= 2NH
3
+92kJ
Yuqori bosim (100-1000 atmosfera) 500-550 gradusda va katalizator
(temir) ishtirokida olib boriladi. Sanoatda bu jarayonni yuqori temperaturada olib
borish Le Shatelye qoidasiga zid keladi. Lekin temperature pasayganda
reaksiyaga ki
rishuvchi zarrachalarning energiyasi nihoyatda past bo’lishi
jarayonini muvozanat holatga kelishini qiyinlashtiradi. Yueori temperaturada
muvozanat holat oson qaror topadi. Lekin hosil bo’lgan ammiakning
parchalanishini to’xtatish maqsadida aralashma darhol sovitiladi va chapga
boradigan reaksiya tezligi keskin kamaytiriladi. Shu sababli katalizator bilan
to’qnashgan H
2
va N
2
aralashmasi kontakt aparatidan chiqarilgan onda kuchli
sovitgich hajmiga kiritiladi.
1.
Ko’pchilik kimyoviy reaksiyalar qaytar tarzda sodir bo’ladi. Haqiqiy
kimyoviy muvozanat h
arakatchan (dinamik) xususiyatga ega bo’lib, u ikki
tomonga keta olishi mumkiin.
2.Kimyoviy
muvozanat
konstantasining
ifodasi
masalalar
tasiri
qonunining ta'rifini aks etiradi. Bu konstanta kimyoviy jarayon uchun juda
muxim amaliy ah
amiyatga ega. U ma'lum bo’lsa, reaksiyaning unumining
hisoblab topish mumkin.
3.Geterogen sistemalarda muvozanat konstanta ifodasiga geterogen
sistemadagi faqat gomogen sistema moddalarning konsentrasiyalarigina
yoziladi
4.Gaz
fazada
sodir
bo’ladigan
reaksiyalarning
muvozanat
konstantalarini yozishda konsentrasiyalar o’rnida parsela bosimlardan
foydalaniladi.
5.Agar muvozanat xolatidagi sistemani tavsiflovchi porametrlar (R,T va
S) o’zgarmasa, sistemadagi muvozanat o’zgarmaydi. Muvozanat xolatining
o’zgarishi (siljishi) Le Shatele qoidasiga bo’ysunadi.
Kimyoviy reaksiyalarning mexanizmi
Ta’sirlashuvchi moddalarning tabiatiga va sharoitga ko’ra kimyoviy
reaksiyalarda atomlar,molekulalar,radikallar va ionlar ishtirok etadi.
Erkin radikallar molekulalarning parchalanishidan hosil bo’lgan qismlardan
iborat bo’ladi. Masalan, *OH( H2Omolekulasining qismi), *NH2 ( NH3
molekulasining qismi), *HS (H2S d
an hosil bo’lgan), Erkin radikallarga erkin
atomlar ham kiradi.
Erkin ragikallarning reaksion qobiliyati juda yuqori , lekin ular ishtirok
etadigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi kichik(O-40 kJ/mol).
Erkin radikallar hosil bo’lishi qizdirish, yoritish, yadroviy nurlanish,mexanik
ta’sirlar hamda elektr razryadlari ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Ionlar ishtirokida ketadigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi 0-80
kJ/mol ni tashkil etadi.
Molekulalar ishtirokida ketadigan reaksiyalarning faollanish energiyasi juda
yuqori bo’ladi.Masalan, HJ hosil bo’lish reaksiyasining aktivlanish energiyasi
150 kj/mol ga teng
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
Parpiev N.A., Rahimov H.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo (nazariy
asoslari).-Toshkent
:“O’zbekiston”, 2000.-479 bet.
2.
Axmetov N.S. Obhaya i neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya Vuzov 4-e
izd., Moskva,
Vo’sshaya shkola, 2002.-743 s.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
