Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari nisbiy atom va nisbiy molekulyar massa. Modda miqdori

3. KIMYOVIY BOG‘LANISH. MODDALAR TUZILISHI

Moddalar o‘z tuzilishlariga ko‘ra molekulyar va nomolekulyar tuzilishli bo‘ladi. Molekulyar tuzilishli moddalarga kovalent bog‘lanish xos. Nomolekulyar bog‘lanishli moddalar atom, ion va metall kristal panjarali moddalarga bo‘linadi. Bunday moddalarga asosan kovalent, ion va metall bog‘lanishlar xos. Kovalent bog‘lanish qutbsiz va qutbli bo‘lib, unga to‘yinuvchanlik va yo‘naluvchanlik xossalari xos bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanish muayyan energiyaga ega. Kimyoviy bog‘lanish energiyasi bog‘lanishning uzunligiga bog‘liq bo‘lib, bog‘lanishning uzunligi qancha katta bo‘lsa, energiya shuncha kichik bo‘ladi. Vodorod bog‘lanishning energiyasi eng kichik bo‘lib, u shu bog‘lanishda qatnashadigan ftor, kislorod, azot, xlor, brom va boshqa element atomlariga bog‘liq. Vodorod bog‘lanish ichki va tashqi molekulyar bo‘ladi. Valent bog‘lanishlar usuli asosida moddalar tarkibidagi elementlarning gibridlanish turlarini aniqlash mumkin. Gibridlanish va molekula geometriyasi o‘zaro bog‘liq. sp³ gibrid orbitallar soni 4 ta, sp² gibrid orbitallar soni 3 ta, sp gibrid orbitallar soni 2 ta, sp³d gibrid orbitallar soni 5 ta va h.k. bo‘ladi.

3.1. VIIA guruh elementlari gidridlari qatorida yuqoridan pastga tomon bog‘lanish energiyasi qanday o‘zgaradi?

Yechish: Ftordan astatga tomon elementlar atomlarining radiuslari ortib boradi. Elementlar atomlari radiuslarining ortishi bog‘lanish uzunligining ortishiga va, demak, bog‘lanish energiyasining kamayishiga olib keladi.

3.2. VIA guruh elementlari gidridlari qatorida kisloroddan tellurga tomon bog‘lanish uzunligi va molekulalarning barqarorligi qanday o‘zgaradi? (Javob: bog'lanish uzunligi ortadi, barqarorlik kamayadi).

3.3. Quyidagi moddalarning qaysilari molekulyar kristall panjara hosil qiladi: 1) muzlagan suv; 2) litiy; 3) «quruq muz», 4) natriy karbonat; 5) atseton; 6) etil spirti; 7) kaliy sulfat; 8) yod; 9) kremniy (IV)-oksid. (Javob: 1, 3, 5, 6, 8).

3.4. Elektron formulalari quyida keltirilgan elementlar juftliklaridan qaysilari molekulyar kristall panjara hosil qiladi? 1) 1s²2s¹; 2) 1s²2s²2p²; 3) 1s²2s²2p³; 4) 1s²2s²2p⁴; 5) 1s²2s²2p⁵; 6) 1s²2s²2p⁶. (Javob: 2-3; 2-4; 2-5; 3-4; 3-5; 4-5).

3.5. Tartib raqamlari 2, 3, 6, 7, 8, 9 va 10 bo‘lgan elementlardan qaysi juftligi qutbliligi eng katta bo‘lgan kovalent bog‘lanishli birikma hosil qiladi? (Javob: 6-9).

3.6. Atom kristall panjarali birikma hosil qiladigan elementlar guruhini toping: 1) ..2s¹; ..2p⁵; 2) ..2p²; ..3p²; 3) ..2p⁴; ..3p⁴; 4) ..2p⁵; ..3p⁵; 5) ..2p⁶; ..3p⁶. (Javob: 2).

3.7. Tartib raqamlari 2, 3, 6, 7, 8, 9 va 10 bo‘lgan elementlardan qaysi juftligi qutbliligi eng katta bo‘lgan ion bog‘lanishli birikma hosil qiladi? (Javob: 3-9).

3.8. Tarkibida sp³ gibridlangan atom bo‘lgan moddalarni ko‘rsating: 1) berilliy xlorid; 2) bor ftorid; 3) metan; 4) suv; 5) ammiak; 6) ammoniy ioni; 7) xlorid kislota; 8) sulfit angidrid; 9) sulfat angidrid; 10) sulfat ioni. (Javob: 3, 4, 5, 6, 7, 10).

3.9. Tarkibida sp² gibridlangan atom bo‘lgan moddalarni ko‘rsating: 1) berilliy xlorid; 2) bor ftorid; 3) sulfit angidrid; 4) sulfat angidrid; 5) etilen; 6) atsetilen; 7) karbonat ioni; 8) sulfit ioni. (Javob: 2, 3, 4, 5, 7, 8).

3.10`. Tarkibida sp gibridlangan atom bo‘lgan moddalarni ko‘rsati ng: 1) berilliy xlorid; 2) karbonat angidrid; 3) kremniy (IV)-oksid; 4`) suv; 5) vodorod sulfid; 6) xlorid kislota; 7) sulfit angidrid; 8) boran 9) atsetilen. (Javob: 1, 2, 9).

3.11. Quyidagilardan qaysilari qutbsiz molekulalar hisoblanadi: 1) Cl₂, 2) HCl; 3) H₂; 4) H₂S; 5) H₂O; 6) NH₃; 7) CO₂; 8) C₂H₆; 9) CH₃OH. (Javob: 1, 3, 7, 8).

3.12. Kaliy dixromatdagi kimyoviy bog‘lanishlar soni nechta, shulardan qanchasi  va qanchasi  bog‘lanishlarga to‘g‘ri keladi? (Javob: 14, 10, 4).

3.13. CH₂=CH₂ molekulasida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ gibrid orbitallar  va  bog‘lanishlar hosil bo‘lishida qatnashgan?

Yechish: CH₂=CH₂ molekulasida 4 ta vodorod atomi bo‘lib, ular s orbitallar yordamida  bog‘lanishda qatnashadi. Qo‘shbog‘ hosil bo‘lishida  va  orbitallar qatnashgan.  bog‘lanish hosil bo‘lishida har bir uglerod atomidan bittadan, jami 2 ta p orbital qatnashgan. Qolgan bog‘lanishlar faqat  bog‘lanishlar bo‘lib, ularning hosil bo‘lishida har bir uglerod atomidan uchtadan, jami 6 ta sp² orbital qatnashadi. Mazkur moddada sp va sp³ orbitallar ishtirok etmaydi.

3.14. CH₃CH=CH₂ molekulasidagi  va  bog‘larning hosil bo‘lishida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ orbitallar qatnashgan? (Javob: s6, p2, sp²6, sp³4).

3.15. CH₃CH₂CH=CH₂ molekulasidagi  va  bog‘larning hosil bo‘lishida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ orbitallar qatnashgan? (Javob: s8, p2, sp²6, sp³8).

3.16. CH₂=CHCH=CH₂ molekulasidagi  va  bog‘larning hosil bo‘lishida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ orbitallar qatnashgan? (Javob: s6, p4, sp²12).

3.17. CH₃CCCH=CH₂ molekulasidagi  va  bog‘larning hosil bo'lishida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ orbitallar qatnashgan? (Javob: s6, p6, sp4, sp²6, sp³4).

3.18. CH₃CCCH=CHCH₃ molekulasidagi  bog‘larning hosil bo'lishida nechtadan s, p, sp, sp² sp³ orbitallar qatnashgan? (Javob: s8, sp4, sp²6, sp³8).

3.19. Quyidagi moddalardan qaysi birlarida qutbli kovalent bog‘lanish mavjud bo'lgani holda, molekulasi qutbsiz bo‘ladi? 1HCl; 2BeCl₂; 3NH₃; 4CO₂; 5H₂O; 6H₂S, 7CH₄.

(Javob: 2,4,7).

3.20. Quyidagi moddalardan qaysilari suvda eritilganda donor-akseptor bog‘lanish yuzaga keladi? 1HCl; 2NH₃; 3CH₄; 4BCl₃, 5NaCl; 6HBr; 7FeCl₃; 8CuSO₄5H₂O, 9Na₂SO₄. (Javob: 1,2,4,6,7,8).

3.21. Quyidagilardan qaysilarining fazoviy tuzilishi tetraedr, qaysilarinikitrigonal piramida, qaysilarinikiuchburchak va qaysilarinikito‘g‘ri chiziqli bo‘ladi? 1CH₃CH₃; 2NH₄⁺; 3CH₄; 4BF₃, 5BeCl₂; 6H₃O⁺; 7NH₃; 8SO₄^2-, 9CO₃^2-, 10CHCH, 11CH₂=CH₂, 12H₂O, 13CO₂. (Javob: tetraedr1,2,3,8; trigonal piramida6,7,12; uchburchak4,9,11; to‘g‘ri chiziqli5,13).